Abduhamid nurmonov

Lingvistik  belgining 
o ‘zgaruvchanlik  va  o ‘zgarmasligi
F.de  Sossyur  belgining  «o‘zgaruvchanlik  va  o ‘zgarmaslik» 
antinomiyasini  belgining  erkinligi  tamoyilining  amal qilish  oqibati 
deb  hisoblaydi.
Belgining  o ‘zida  erkinlik  va  majburiylik  antinom iyasi  amal 
qilishini  ta ’kidlaydi.  Bir  tom ondan,  o ‘zi  ifodalagan  tushunchaga 
nisbatan ifodalovchi erkin bo‘lsa, ikkinchi tom ondan, bu belgilardan 
foydalanuvchi  til  jam oasi  uchun  ifodalovchi  majburiydir.  Chunki 
til oldingi davming merosi sifatida keyingi avlodlarga o ‘tadi.  M a'lum  
bir  tushunchaning  nom ini  har  kim  o ‘zi  xohlaganicha  o ‘zgar- 
tirolmaydi.  H ar  bir jam iyat  tilning  oldingi  davrdan  meros  bo‘lib 
o ‘tadigan,  qanday  bo‘lsa,  shunday  holda  qabul  qilinuvchi  tayyor 
m ahsulot  ekanligini  yaxshi  biladilar.
T iln in g   m uayyan  b ir  davrdagi  ho lati  tarixiy  o m illarn in g  
mahsulidir.  Bu esa belgining o ‘zgarmaslik sababini ko'rsatadi.  Lekin 
til o ‘tmish  merosi degan hukm bilan cheklansak, u tildagi o ‘zgarish 
jarayonlari  haqida  hech  qanday  tasaw ur  bermaydi.
Belgining  erkinligi  nazariy  jihatdan  uning  m oddiy  tom oni 
bilan  m a 'n o   to m o n i  o 'rta sid a g i  m u n o sab a tn in g   erk in lig in i 
ta'm inlaydi.  D em ak,  belgi  ostida birlashgan bu  ikki tom on  erkin 
ravishda  yashaydi  va  m uayyan  ku ch lar  t a ’sirida  rivojlanadi. 
Evolutsiya  yo  tovush  tom onini,  yoki  m a ’no  tom onini  qam rab 
oladi.  Bu  evolutsiya  m uqarrardir.  U ndan  holi  bo'lgan  birorta  til 
uchram aydi.  M a’lum vaqt oralig‘ida har bir tilda sezilarli  ravishda 
o ‘zgarish  ro ‘y  beradi.
Belgining  zam onda  uzluksizligi  va  o'zgaruvchanligi  um umiy 
semiologiya tamoyilidir.  Buni yozuv sistemasida,  kar-soqovlar tilida 
yaqqol  kuzatish  mumkin.
Belgming  uzluksizlik  sababi  kuzatishga  aniq  beriladi.  Lekin 
belginmg  zam onda  o ‘zgarishi  sababi  haqida  bunday  fikrni  aytib 
boim aydi.  Zam on  har  qanday  narsarri  o'zgartiradi.  Til  ham  bu 
um um iy  qoidadan  mustasno  emas.
F.de  Sossyur  belgining  «o‘zgaruvchanlik  va  o ‘zgarmaslik» 
xususiyati  haqida  fikr  yuritar  ekan,  quyidagi  xulosaga  keladi:
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1.  Nutqiy faoliyatning  ikki  tarkibiy  qismdan  (faktuer):  til  va 
nutqdan  tashkil  topganligi  e ’tirof etiladi.  Sossyur  uchun  til  —  bu 
nutqiy faoliyat minus  nutqdir.
U  alohida  shaxsning  boshqalar  flkrining  tushunishi  uchun 
imkon  beradigan  til  ko‘nikmalari  yig‘indisidir.
2.  Lekin  tilning  bu  ta ’rifi  uni  sotsial  reallikdan  tashqarida 
qoldiradi.  U faqat  reallikning bir tom onini individual aspektinigina 
o ‘z ichiga  oladi.  Til  bo ‘lishi uchun  esa so‘zlashuvchi jam iyatning 
b o ‘lm o g ‘i  ham   lo z im .  T il  ja m iy a td a n   ta s h q a rid a   m avjud 
b o im ay d i.  Chunki  til  semiologik hodisadir.  Tilning sotsial tabiati 
—  uning  ichki  xususiyatlaridan  biridir.  Tilning  to iiq r o q   ta ’rifi 
ikki  o ‘zaro   b o g iiq   h o d isa la rn i  til  va  s o ‘zlash u v ch i  ja m o a  
o ‘rtasidagi  m unosabatni qam rab  olishi  lozim b o ia d i.  U  quyidagi 
sxema  orqali  ifodalanadi:
1-sxema  tilning  hayotga  qodirlik  imkoniyatinigina  ifodalaydi 
xolos.  Hali  bu  sxema  ostida  berilayotgan  til  yashayotgan  til  emas. 
Chunki u faqat tilni  sotsial  rcallik belgisinigina qamrab oladi  xolos.
So‘zlashuvchi  jam oani  zam ondan  tashqarida  qarash  sotsial 
kuchlarning  tilga  ta ’sirini  o ‘rganishga  imkon  bermaydi.  Haqiqatga 
yaqinlashinoq  u ch u n   yuqoridagi  sxem aga  zam on  h arak atin i 
ifodalovchi  belgini  q o ‘shish  lozim  b o ‘ladi,  ya’ni