Ilmiy maqola va tadqiqotlar

FORS-ARAB  ARUZIDA  TIZIM  SHAKLLARI
Eski tizmalarimizda mavzu’ doirasi juda tor bo‘lgani kabi 
shakl  doirasi-da tordir.  Adabiyot,  she’r torhqni  istamaydir, 
torliqda  o‘smaydir.  Bizning  adabiyotimiz  taqlidchiliqdan 
chiqolmay bo‘g‘uhb  qolg‘anig‘a  sabab  mana shu  mavzu’da, 
shaldda  torhqdir.  Bizda  fors,  arab  aruzidag‘i  tizmalaming 
shakllari  tubandagichadir:
G‘AZAL
Birinchi  baytning  har  iki  misra’ida,  ondan  keyin  har 
baytning oxirida qofiya bir turh bo‘lg‘an tizmalar  12 baytdan
38

---

ortuq bo‘lmasa g ‘azal bo‘ladi. Yurak «lirizmi» she’rlari ko‘brak 
g‘azal shaklida aytiladi.
Misol:
Kimga  qildim  bir vafokim,  ming jafosin  ko ‘rmadim,
Ko ‘rguzub yuz mehr,  ming dard-u  balosin  ko ‘rmadim.
Kimg‘a  boshimni fido  qildimki,  boshim  qasdig‘a 
Har tarafdan yuz tuman  tig‘i jafosin  krmadim.
Kimga  ko ‘nglum  ayladi mehr-u  muhabbat foshkim,
Har vafoa yuz jafo  oning jazosin  ko ‘rmadim4’.
QASIDA
G ‘azal yo‘sunida tuzulib,  o‘n iki baytdan ortuq bo‘lg‘an 
tizmalarg‘a  qasida  deyiladir.  Qasida  g‘azaldan  kengrakdir. 
Maxtashlar,  maxtanishlar,  tabiat  tasvirlari,  axloqiy  fikrlar 
qasida yo‘sunli aytiladir.  Bizning o‘zbek-chig‘atoy adabiyo- 
timizda  qasida  yo‘li  judayam  kengaymagan,  chiroylik 
o ‘maklari  ozdir.
QIT’A
G ‘azalning birinchi bayti bo‘lmasa, qolg‘ani qit’a bo‘ladi. 
Boshqacha  aytganda,  qofiyasi  har baytning  oxirida bo‘lub, 
birinchi misra’i qofiyasiz bo‘lg‘an tizmalarga qit’a deyiladir. 
Ko‘brak  talabnomalar,  chaqirish  bitiklari,  nasihatlar  qit’a 
shaklida yozilg‘andir.