XI
35
Jumlayi nomusingg‘a aylar ziyon,
Se...ni qilur ayb bu xalqi jahon.
Bobirdan:
(foilotun foilotun foilun)
0 ‘zni, ko ‘ngil, aysh ila tutmoq kerak,
Bizni u...nutqonni u...nutmoq kerak.
(mafoilun 4 d af a)
Tiyo olmon yig‘i...ni ko ‘rgach ul yoshni, vale ul ham,
Ko‘zim yoshi...ni ko ‘rgach asray olmas yuzni kulgu...din.
Navoiydan:
(m af ulu mafoilun faulun)
Yo...rim kechakim nasimi gulbez,
Bo ‘Idi chaman ahli uzra gulrez-
Komildan:
(mafoiylun 4 daf a)
Guli ruxsoring-u sarvi qadingning o..rzu..si..da,
Qilur qumri-yu to‘ti tun-kun alxon-u nag‘ma kelgil.
(foilotun foilotun foilotun faiun)
0 ‘rtonib furqati o ‘..ti..g‘a, base, zor o ‘ldim,
Rohatim ketti g ‘am-u g ‘ussa bila yor o ‘ldim.
Umarxondan:
(foilotun 4 daf a)
Yo Rab, ul oyning nasimi subhi farroshimidur?
Yo bu g ‘avg‘olar firoq ahlini g ‘avg‘osimidur*H.
Mana shu misolni yetarlik ko‘rub, mas’alaning boshqa
tomoniga qaraylik, aruz vazni bilan she’r so‘ylashga davom
eta berganda bora-bora tilimiz bilan aruz vaznining bir-biriga
kelishib qolishi mumkinmi?
Albatta mumkin, biroq, forsi(y), arabiy so‘zlar bilan,
ham forsi(y)chaning vasfi, izofiy tarkiblari bilan tilimizni
toidirm oq sharti bilan mumkindir. Bu ishdan na foyda
ko‘ramiz, uni bilmayman. Aruz vaznini sevguchi usmonli
adabiyotlaridan ba’zilari tabiiy hodisalarning har birida
bo‘lg‘an o‘ziga maxsus ohangini aruz vaznlaridan topmoq
mumkindir. Shuning uchun qaysi mavzu’ga munosib bir
vaznni topib olarmiz. Netaykim: usmonli shoir Tavfiq Fikrat
«Yog‘mur» otli tizmasida faulun, faulun, faulun, faul vaznida
yozadur. Bu vaznda esa yog‘muming ohangiga o‘xshash
36
singarlami «g‘avsatg‘uchi, bo‘shatg‘uchi bir ohang bordir»
deb aytalar.
Meningcha, bu da’voning ham asosi yo‘qdir. Chunki
Tavfiq Fikratning «g‘avsatg‘uchi» vaznida fors shoiri Fir-
davsiy o‘zining «Shohnoma»sini yozg‘an. Qilich, qalqon,
olov, qon maydonlarini juda yaxshi tasvir etgan «Shohno-
ma»ning urush maydonlarini o‘qug‘anda haligi «yog‘mur-
ning g‘avsatg‘uvchi ohangi» sira esingizga kelmaydir.
Navoyi ham shul vaznda o‘zining «Iskandamoma»sini
yozg‘an. Onda buyuk urush maydonlarini butun foje’lari bilan
ko‘rsatgandir. To‘g‘ridir: fors she’rlaridag‘i vaznlar orasida juda
o‘ynoqi, juda sho‘x vaznlar bor. Biroq, bulaming go‘zalliklari
shul fors tilidagina qoladir. Bizning tilimizni forsiy-arab so‘zlari
bilan ishlatmak mumkin emasdir.
QOFIYA
Misra’laming oxirida tovushlar bir xil turli bo‘lg‘an so‘z
bo‘g‘umlarig‘a qofiya deyiladir.
Botuning:
Adam adamdir, sajdalar ortiq,
Adam so‘zlari adamg‘a tortiq.
Bordan tugar kuch, bunga bor shohid,
O ‘ylaring tubsiz, samarsiz, zohid, —
degan she’rida «tortiq» bilan «ortiq» so‘zlari qofiya bo‘lg‘ani
kabi «shohid» bilan «zohid» so‘zlari ham qofiyadir. Burung‘i
she’rlarimizda qofiyaning juda katta o‘mi bor edi. Hatto, vazn,
qofiyasi bo‘lmag‘an asar she’r sanalmas edi.
Tizma asarlaming shakllariga ko‘ra qofiyaning belguli
tartibi bor edi. Masalan, asar «masnaviy» (ikilik) esa har
iki misra’ning o‘ziga maxsus qofiyasi bo‘ladir: g‘azal esa,
qofiyaning birinchi iki misra’i bilan ondan keyingi har bir
bayt oxirida bo‘lishi ko‘riladir.
Masnaviydan misol:
Toshkent eshigi ochilg‘uncha,
Ondagi mastlar oyilg‘uncha,
Sizni bu band ila asrarbiz,
Aylamang xavf bu ishlardan siz.
Qal’ani xoli etub chiqsunlar,
Burj-u borularini yiqsunlar.
(«Shayboniynoma»dan)
37
G ‘azaldan misol:
G‘unchadek ko ‘nglum mening gulzor mayli qilmag‘ay,
G‘am bilan butkan k o ‘ngul gulgasht ila ochilmaay.
Rango-rang gullaringni, bog‘bon, arz etmag‘il,
Tah-batah qonliq kngul gul orzusin qilmaay.
Yo ‘qtur ulkim gul yuzingdin ayri boqsam gul sari,
uncha yanglig‘ ko ‘ngluma yuz xori g ‘am sanchilmag‘ay.
Sendin ayrildim esa boidi nasibam xori g ‘am,
Sendin, ey gul, emdi Bobir bir zamon ayrilmag^ay39.
Ba’zi g‘azallarda har misra’dan keyin birgina so‘z qay-
tarihb turur. U so‘zga radif deyiladir. Bobiming:
Jonima o ‘t soldi ul ruxsorayi zebo yana,
Ko ‘ngluma ul zulf bo idi moyayi savdo yana
degan baytida, «zebo», «savdo» so‘zlari radifdir40. E1 adabi-
yotimizda qofiya boshqacharoq bir yo‘sundadir: «Yo mas-
naviy yo‘sun-la har iki misra’da bir qofiya keltirilgan sanar-
liklarga bo‘linib, har to‘rtlikning 1-, 2-, 4- misra’larda bir
qofiya qilib, uchinchi misra’ga ayricha qofiya qilib, uchinchi
misra’ga ayricha qofiya berilgan yo to‘rtlikning 1-, 2- misra’ga
bir qofiya, 3-, 4- misra’larida bir qofiya berilgan. E1 ashula
ham dostonlarida ko‘rganimiz kabi. Hamda shu yo‘sunlaming
har biri, albatta, lozim deb topilmagan. Ko‘b joylarda bu
yo‘sunlar bir-biriga aralashtirilg‘an.
Ba’zi misra’lar qofiyasiz ham bo‘hb o‘tgan. Bizning bu
kungi yangi adabiyotimiz ham qofiya to‘g‘risida el adabiyoti
yo‘li bilan bormoqdadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |