Ilmiy maqola va tadqiqotlar

MASNAVIY
Har baytning iki misra’i d‘ziga maxsus qofiyasi bo‘lg‘an 
tizmalarga  masnaviy  (ikilik)  deyiladir.  Dostonlar,  maktub- 
lar  (ko‘brak sevgi  maktublari)  masnaviy yd‘sunli  ydziladir.
Misdl:
Men  qaribman,  meni xud netg‘usidir,
Meni bu yerda  muqim  etg‘usidir.
Na  qo‘lum  bor,  na  oyog‘im,  na  belim,
Bu  qadar evriladir so ‘zga  tilim.
RUBOYI
Td‘rt misra’ligina bd‘lub,  1-,  2-,  4- misra’i qdfiyaddsh, 
uchinchi  misra’i  qdfiyasiz bd‘lg‘an tizmalaiga  ruboyi deyi- 
ladir.  Rubdyi  fdrsi(y)ga  maxsus  bir  tizim  shaklidir.  Bizga
39

---

forslardan kelgandir.  Buning maxsus vazni bordir.  Arab-fors 
aruzini chig‘atoychada yozg‘an Navoyi ruboiy uchun «hazaj» 
bahridan yigimia to‘rt vazn borligini so‘ylaydir. Biroq bu yigirma 
to‘rt  vazn bir-biriga  shuncha yoqindirkim,  Navoyining  o‘zi 
ham,  misoUarini  ko‘rsatganda  aralashtirib  yuboradir.
Mening  fikrimcha,  bu  yigirma  to ‘rt  vaznni  bir  vazn 
sanamoq mumkindir. Ozgina o‘rganib tuig‘an ruboyiga misol:
Har kirnki vafo  qilsa,  vafo  topqusidir,
Har kimki jafo  qilsa, jafo  topqusidir.
Yaxshi kishi ko ‘rmagay yomonliq  hargiz,
Har kimki yomon  bo ‘Isa, jazo  topqusidur42.
Turk adabiyotida ruboyining yana ikinchi bir shakli bordir. 
Bunga tuyuq deyiladir. Tuyuq qofiya e’tibori bilan fors ruboyisi 
kabidir.  Vazn boshqa,  Navoyi tuyuqni  ramal bahridan deb 
ko‘rsatadir.  Ham shu vaznda shu misolni ko‘rsatadir:
Yo  Rab,  ul shahd-u shakar yo  labmudur,
Yo  magar shahd-u  shakar yolabmudur,
Jonima payvasta  o ‘qin  otg‘ali,
G‘amza  o ‘qin  qoshig‘a yolabmidur.
Ko‘riladurkim,  buning  qofiyasida  so‘z  o‘yunlaridan 
tajnis43  bordir.  Shunga  tayanib,  «tuyuq  to ‘rt  m israii,  qo- 
fiyasi  tajnisli  tizmalardir»,  deb  ta’rif  qiladilar.  Holbuki, 
Navoyining  «Mezon  ul-avzon»ida  ko‘rsatilg‘aniga  ko‘ra, 
tuyuq uchun tajnis albatta lozim emas. Navoyi bu haqida mana 
shunday  deydir:  «Birisi  tuyuqdurkim,  iki  baytg‘a  muqar- 
rardir.  Va  sa’y  qilurlarkim,  tajnis  etilg‘ay»  («Mezon  ul- 
avzon»).
Mening  fikrimcha,  barmoq  vaznimiz  bilan  yozilg‘an 
to‘rtlik tizmalaming oti bo‘lg‘an,  so‘ngralari arab-fors aruzi 
bilan  yozib  boshlag‘an  shoirlarimiz  uning  vaznig‘a  yaqin 
bir  amz  vaznig‘a  aylantirib,  jinsh  qilurg‘a  ham  tirishkan 
boisalar kerak.