Mumtoz qofiya va uning xususiyatlari

Mumtoz qofiya va uning xususiyatlari

Reja:

• Qofiya va uning xususiyatlari.
• Qofiya haqidagi arab-fors manbalari bayoni
• Qofiya ilmining XX asrda o‘rganilishiga doir.

“Qofiya” arabcha so‘z bo‘lib, misraning oxiri , qo‘shilish ma’nolarini bildiradi.

Qofiya va uning xususiyatlari

• Ibn Qutayba (828-889)ning «She’r va shuaro»2, Qudama ibn Ja’farning «Naqdu-sh-she’r», Asmaiyning «Kitobi fuxulatu-sh-shuaro», Ibn Xaldunning «Muqaddima» asarlarida ham qofiya nazariyasiga doir 2
• Abu Abdulloh Xorazmiy : «she’rdagi misraning oxirgi so‘zi»
• Shamsiddin Qays Roziy: “bayt oxiridagi so‘zlar bo‘lib, mazkur so‘zlar suratda va ma’noda bayt oxiridagi so‘zlar bilan takror bo‘lmasin. Agar takror bo‘lsa, uni radif o‘qiydilar va qofiya undan avval kelgay”.
• 2. Оганесян Д. А. «Книга поэзии и поэтов» Ибн Кутайбы (828-889) как источник для истории классической арабской поэзии. АКД. – М.: 1980.

Shayx Ahmad Taroziy “Фунуну-л-балоға”

• Bilgilkim, majmui ulamo va fuzalo mazhabinda ahli tab’g‘a qofiya ilmin bilmak muhimdir. Zeroki, tab’ning natijasi she’rdur. Va she’rning asli qofiya. Va qofiyasiz she’r mumkin ermas. Magar bir tariqa she’r bo‘lurkim, oni harora derlar, anda qofiya bo‘lmas. Va zurafo baytni xaymag‘a nisbat qilibturlar va qofiyani stung‘a. Ya’ni stun birla barpoydur»

Abdurahmon Jomiyning «Risolai qofiya» asari (1465 )

• “Qofiya ajam shoirlari odaticha, baytlar oxiridagi so‘zlarning takrorlanib kelishidir, shu shart bilanki, talaffuzda mustaqil bo‘lmasin, balki misra’ning bir juzvi bo‘lsin”
• «Hurufi qofiya» (1),
• «Harakoti qofiya» (2),
• «Mutarodifu mutavotir va mutadoriku muraqorib va mutakovis» (3),
• «Muqayyadi mutlaqu mujarrad» (4),
• «Uyubi qofiya (iqtovu ikfo va sinodu yito)» (5)

kabi qismlardan iborat.

Qofiyaning harflari (9 ta)

• 1.Raviy - Raviy deb o‘zakdagi so‘nggi harf
• (dil, bil)
• 2.Ridf - raviydan oldin kelgan alif, vov, yo (niqob,

oftob),

• 3.Qayd - raviydan avval kelgan sukunli harf (chang, dast
• 4.Ta’sis - raviyning o‘rtasida bir mutaharrik vosita bo‘lgan harf (dil, bil)
• 5.Daxl - ta’sis va raviyning orasidagi mutaharrik harf (basit)
• 6.Vasl - raviydan keyin keluvchi harf (xabaram)
• 7.Xuruj - vasldan keyin keluvchi harf (xabaram)
• 8.Ma’zid - xurujga payvand bo‘lib kelgan harf (xabaramki)
• 9.Noira - bir yoki undan ortiq harflar (bidastemash, go‘zidastemash)

Qofiyaning harakatlari (6 ta)

• 1. Rass – ta’sisdan avval keluvchi harakat
• 2. Ishbo - daxlning harakati
• 3. Hazf - ridf va qayddan avval keluvchi harakat
• 4. Tavjeh deb sokin raviydan avval keluvchi harakat
• 5. Mashro deb raviyning harakati
• 6. Nafa’az deb vaslning harakati

Qofiyaning ayblari (4 ta)

• 1. Iqvo - yozilishda bir, o’lgan turlicha so’zlar (dur/davr)
• 2. Ikfo talaffuzda yaqinlik bo‘lsa ham yozuvda har xillik (ehtimot- e’timod)
• 3. Sinod - ridfning har xil kelishi (zamin - zamon)
• 4. Iyto - qo‘shimchalarni qofiya qilib bo‘lmaydigan aybga aytiladi (fusungar, sitamgar)

Qofiya turlari

• 1. Muqayyad qofiya
• 2. Mutlaq qofiya

O‘zak tarkibiga ko‘ra:

• 1. Mujarrar qofiya
• 2. Murdaf qofiya
• 3. Muqayyad qofiya
• 4. Muassas qofiya

Savol va topshiriqlar

• Qofiya nima, uning she’r tizimidagi o‘rni qanday?
• Qofiya harflari va harakatlari deganda nimani tushunasiz?
• Radif haqida ma’lumot bering.
• Qofiya ayblari (nuqsonlari) qaysilar?
• Arab-fors manbalarini sanang, ular orasida Jomiy risolasiga e’tibor qarating. Yuqoridagi nazariy manbalar tahlilini “Risolai qofiya” orqali tushuntiring.
• Qofiya ilmining XX asrda o‘rganilishiga doir.

Adabiyotlar:

• Шарқ мумтоз поэтикаси (Жомий)
• Шайх Аҳмад Тарозий. Фунуну-л-балоға. – Т.: Хазина, 1996.
• Саъдий А. Амалий ҳам назарий адабиёт дарслари. – Т.: 1923. – Б. 123.
• Фитрат А. Адабиёт қоидалари. Адабиёт муаллимлари ҳам ҳаваслилари учун қўлланма. 1926; (нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Ҳ. Болтабоев). – Т.: Ўқитувчи, 1995. – Б. 17.
• Рустамов А. Қофия нима? – Т.: Фан, 1976.
• Тўйчиев У. Қофия ва унинг назариясига оид / Адабиёт назарияси. II том. – Т.: Фан, 1979. – Б. 368-385.