O‘zbek tili fonetikasi

Tayanch termin va iboralar 
Asosiy  belgilar,  qo‘shimcha  belgilar,  indifferent,  konvergent,  geminata, 
kenglik-torlik,  lablanishlik-lablanmaslik,  qator  belgisi,  nazallik  belgisi,  cho‘ziq  - 
qisqalik  belgisi,  markaziy  belgilar,  relevant  belgilar,  chegara  belgilar,  irrelevant 
belgilar, oppozitsiya. 
 
 
 O‘ZBEK TILI KONSONANTIZMI 
 
Reja: 
1. 
Undoshlarning asosiy, fonologik muhim belgilari. 
2. 
Undoshlarning qo‘shimcha, fonologik nomuhim belgilari. 
3. 
Undoshlar tavsifi (xarakteristikasi). 
  
Fonemaning  muhim  funksional  belgisi  distinktivlikdir.
1
  Farqlash  tushunchasi 
zidlash tushunchasini taqozo etadi. N.S.Trubetskoyning ta’kidlashicha, ikki narsa bir-
biriga  zidlanganidagina  o‘zaro  farqli  belgisi  namoyon  bo‘ladi.  Xuddi  shuningdek, 
tovushlarning  belgisi  ham  boshqa  shunga  yaqin  tovushlarning  belgisiga 
zidlangandagina,  uning  ma’no  farqlash  (distinktiv)  funksiyasi  namoyon  bo‘ladi. 
Shuning uchun ham til birliklarining farqlanishida lingvistik zidlanishlar muhim o‘rin 
egallaydi. 
Fonologik zidlanishlar tasnifida ularning ma’no farqlash va ma’no farqlamaslik 
belgisi  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  belgiga  ko‘ra  fonologik  zidlanishlar  ma’no 
farqlovchi va ma’no farqlamaydigan zidlanishlarga bo‘linadi. 
Birinchi  zidlanish  fonologik  muhim  zidlanish  sanalib,  u  morfema  va 
so‘zlarning moddiy shakllantirish bilan birga, ularning ma’nolarini farqlash vazifasini 
bajaradi.
2
 
                                                                 
1
 Трубецкой Н.С. Юқоридаги асар. –Б.38
 
2
 Трубецкой Н.С. Ўша асар. –Б.39
 

---

29 
 
Tovushlar  o‘zlarining  fonologik  muhim  belgilari  bilangina  o‘zaro  zid 
munosabatda  bo‘ladi.  Demak,  har  qanday  fonema  albatta  ma’lum  zidlanishning 
a’zosi  bo‘ladi.  Har  qanday  real  talaffuz  qilinayotgan  tovush  esa  fonologik  muhim 
bo‘lmagan  belgilarga  ham  ega  bo‘ladi.  Demak,  undoshlarda  invariant-variant 
munosabatini  belgilash  uchun  ularning  fonologik  muhim  va  nomuhim  belgilarini 
ajratish katta ahamiyat kasb etadi. 
Undosh  fonemalarning  muhim  belgilari  korrelyativ  va  korrelyativ  bo‘lmagan 
belgilar  bo‘lishi  mumkin.
1
  Kamida  ikki  fonema  o‘rtasida  zidlanishga  asos  bo‘lgan 
belgilardan  birining  birida  bor,  ikkinchisida  yo‘qligi  bilan  ajralib  turadigan  belgi 
korrelyativ belgi hisoblanadi. Belgilar majmuasi faqat birgina fonemaning o‘ziga xos 
bo‘lsa,  bunday  belgilar  korrelyativ  bo‘lmagan  belgi  hisoblanadi.  Masalan  «t» 
fonemasida  jarangsizlik  belgisi  asosiy  va  korrelyativ  belgidir.  Chunki  xuddi  shu 
fonemaning  asosiy  belgilariga  ega  bo‘lgan,  ammo  undan  boshqa  korrelyativ 
belgisining  borligi  bilan  (jaranglilik  belgisining  borligi  bilan)  ajralib  turuvchi  «d» 
fonemasi bor.
2
 
Undosh  fonemalar  o‘rtasidagi  munosabatning  turlicha  tasnifi  uchraydi. 
Masalan,  L.L.Bulanin  rus  tilidagi  barcha  undoshlar  besh  farqlovchi  belgi  asosida 
o‘zaro oppozitsiyaga kirishi mumkinligini, bu besh belgi, o‘z navbatida, uch guruhni: 
asosiy, korrelyativ, nisbiy belgilarni hosil qilishini ko‘rsatadi.
3
 
Paydo bo‘lish o‘rni va usuliga ko‘ra undosh fonemalar belgisi asosiy, jarangli, 
jarangsiz,  qattiqlik-yumshoqlikka  ko‘ra  belgisi  korrelyativ,  shovqinlilik-sonorlikka 
ko‘ra farqlovchi belgisi nisbiy belgilarga ajratiladi.
4 
O‘zbek  tilida  undoshlarning  fonologik  oppozitsiyasini  quyidagicha  guruhlash 
mumkin: asosiy aktiv organga ko‘ra (paydo bo‘lish o‘rni va usuli belgisi); ovozning 
ishtirokiga ko‘ra.
5