O‘zbek tili fonetikasi


ga:mә:  (olganman); 1   Shahrisabz  shevasida  xә:rәde



Download 1,31 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/118
Sana28.09.2021
Hajmi1,31 Mb.
#188327
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   118
Bog'liq
ozbek tili fonetikasi

ga:mә:  (olganman);
1
  Shahrisabz  shevasida  xә:rәde  (hangradi),  tә:lik (tanglik), d  : 
qotma  (dong  qotma);
2
  o‘g‘uz  shevalarida  ma:lay  (manglay),  ta:lay  (tanglay),  no: 
(non)
3
 va boshqalar. 
Nazallik belgisi bir qator o‘zbek shevalarida keng tarqalgan bo‘lsa-da, lekin u 
unli  fonemalarni  farqlovchi  belgi  bo‘la  olmaydi.  Faqat  qo‘shimcha  belgi  sifatida 
unlilarning variantini hosil qiladi. 
Anglashiladiki, nazallik belgisi o‘zbek tilida unlilarning 
paradigmatik  munosabatida  mavjud  emas.  U  faqat  sintagmatikada  yondosh  burun 
undoshlarining ta’sirida qo‘shimcha belgi sifatida paydo bo‘ladi. 
 
Cho‘ziq - qisqalik belgisi 
Turkiy  tillarda  unlilar  miqdoriy  belgisiga  ko‘ra  ham  oppozitsiyaga  kirishadi. 
Bu  belgiga  ko‘ra  unlilar  cho‘ziq  unlilar  va  qisqa  unlilarga  bo‘linadi.  Ayrim 
adabiyotlarda  miqdoriy  belgisiga  ko‘ra  uch  darajadagi  cho‘ziqlik  mavjudligi  va 
shunga  ko‘ra  unlilar  ham  uch  guruhga  bo‘linishi  ko‘rsatiladi:  cho‘ziq  unlilar,  qisqa 
(me’yordagi) unlilar va o‘ta qisqa unlilar.
4
 
Qisqa  unlilar  odatdagi  (me’yordagi)  monoftonglar  kabi  voqelanadi.  Cho‘ziq 
unlilar esa monoftong holida ham, diftong holida ham yuzaga chiqishi mumkin. 
A.M.Shcherbakning ta’kidlashicha, unlilarning cho‘ziqlik va qisqalik belgisiga 
ko‘ra  zidlanishi oltoy,  gagauz, qirg‘iz, tofalar, tuva, turkman,  xakas va  yoqut  tillari 
fonologik sistemasida  muhim  rol  o‘ynaydi.  Unlilarning  cho‘ziqlik  belgisi  ko‘pchilik 
adabiyotlarda  birlamchi  cho‘ziqlik  va  ikkilamchi  cho‘ziqlikka  bo‘linadi.  Birlamchi 
cho‘ziqlik turkiy tillarning bobotil davridan beri mavjud bo‘lsa, ikkilamchi cho‘ziqlik 
har  qaysi  turkiy  tilda  turli  fonetik  o‘zgarishlar  ta’sirida  o‘ziga  xos  yo‘l  bilan 
keyinchalik paydo bo‘lgan. 
Xususan,  unlidan  keyin  kelgan  undoshning  tushishi  hisobiga  unlining 
cho‘zilishi  turkiy  tillarda  keng  tarqalgan  hodisa  sanaladi.  Masalan,  oltoy  tilida  tu: 
«tog‘»,  su:  «suv»,  mu:s  «muguz»;  gagauz  tilida  cha:r  «chaqir»,  si:r  «sigir»,  bu:n 
«bugun», do:ru «to‘g‘ri»; tuva tilida o:l «o‘g‘il» va boshqalar. 
O‘zbek  adabiy  tili  uchun  cho‘ziqlik  belgisi  farqlovchi  belgi  hisoblanmaydi. 
Lekin bir qator o‘zbek shevalarida, xususan, o‘g‘iz shevalarida birlamchi cho‘ziqlik 
uchraydiki, bunday holda u fonologik qimmatga ega bo‘ladi. Cho‘ziq unli bilan qisqa 
unli bir fonetik sharoitda o‘zaro almashinib, ma’no farqlash vazifasini bajaradi. 
Masalan, i:-i zidlanishi: i:ch (ot)-ich (ichmoq), di:z (tizza) – d:z (tizzalamoq), 
ki:r (yuvilgan yoki yuviladigan mato)- k:r (toza emas), i:n (uya)-in (tushish); 
ы:-ы  zidlanishi:  qы:r  (tepalik)  -  qыr (yo‘qotmoq),  qы:z  (qiz)  -  qыz 
(qizishmoq), sы:x (six) - sыx (qismoq); 
                                                                 
1
 Отамирзаева С. Звуковой состав наманганского говора узбекского языка. Автореф.дисс...канд.филол.наук. 1963. -С.4
 
2
 Джуманазаров Ю. Морфологические особенности хорезмского говора. Автореф.дисс...канд.филол.наук. -Ташкент, 1963.
 
3
 Абдуллаев Ф.А. Фонетика хорезмских говоров. -Ташкент: Фан, 1967 . -С. 56.
 
4
 Шакиров Р.Ф. Ўша асар. -С.47.
 


27 
 

Download 1,31 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish