O‘zbek tili fonetikasi

Qo‘shimcha belgilar. Qator belgisi 
Turkiy  tillarda  unlilarning  qator  belgisi  ham  muhim  farqlovchi  belgilardan 
sanaladi. Bu belgiga ko‘ra unlilar ikki zidlanuvchi qatorga – old qator va orqa qator 
(quyi  tonallik  -  yuqori  tonallik)  unlilariga  bo‘linadi.  Ko‘pgina  turkiy  tillarda  orqa 
nazallik 
ch
o‘
zi
q
li
k
 
qator 
1.lab ishtiroki 
2.tilning ko‘tarilishi 

---

25 
 
qatordagi har  bir  fonemaga  old  qator  fonemasi  muvofiq  keladi:  а, о, у, i  orqa  qator 
unlilari  ä,  ö,  ÿ,  ï  old  qator  unlilari  bilan  zidlanadi  va  bu  zidlik  fonologik  qimmatga 
ega bo‘ladi. 
Turkiy tillarning ko‘pchiligiga xos bo‘lgan unlilarning yuqoridagi kabi qatorga 
ko‘ra  zidlanishi  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili  uchun  xos  emas.  Bu  esa  o‘zbek  tilining 
turkiy tillar sistemasida o‘ziga xos xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. 
O‘zbek  tilidagi  bu  o‘ziga  xos  xususiyat  singarmonizm  qonuniyatlarining 
buzilishi,  old  qator  unlilari  bilan  orqa  qator  unlilarining  qator  belgisiga  ko‘ra 
zidlanishi  mo‘’tadillashib,  sakkizta  unlining  to‘rtta  unliga  kelib  qolishi  bilan 
bog‘liqdir.  O‘zbek  tilidagi  bu  jarayonning  qanday  sabablarga  ko‘ra  ro‘y  bergani 
haqida 
Ye.D.Polivanov, 
A.K.Borovkov, 
A.M.Shcherbak, 
V.V.Reshetov, 
N.A.Baskakov,  F.A.Abdullaev,  Sh.Sh.Shoabdurahmonovlar  tomonidan  turlicha 
fikrlar  aytilgan.  Bu  fikrlarga  A.M.Shcherbak,  F.A.Abdullaev,  A.A.Abduazizov 
tomonidan  munosib  baho  ham  berilgan.  Shuning  uchun  ham  biz  bu  yerda  ularni 
batafsil  sharhlab  o‘tirishni  ortiqcha  deb  bilamiz.  Lekin  shuni  ta’kidlash  joizki, 
unlilarning  qator  belgisiga  ko‘ra  zidlanishining  neytralizatsiyasi  hozirgi  o‘zbek 
tilining  faqat  Toshkent  dialekti  uchun  xosdir.  Toshkent  dialektidagi  ana  shu  ikki 
belgiga  ko‘ra  unlilarning  zidlanishi  adabiy  tilga  asos  qilib  olingan.  Boshqa  barcha 
shevalarda  uch  belgili  zidlanish  uchraydi,  ya’ni  qator  belgisi  ham  zidlanish  uchun 
asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Masalan, Andijon, Marg‘ilon, qo‘qon, Namangan, O‘sh 
shevalarida o‘r – ör, o‘n - ön, o‘t - öt, bo‘z - böz, o‘z - öz, un - ϋn kabi farqlanishlar 
fonologik  qimmatga  ega.  Bir  fonetik  sharoitda  orqa  qator  va  old  qator  unlilari  biri 
o‘rnida  ikkinchisi  kelib,  ma’no  farqlash  uchun  xizmat  qiladi.  Shuning  uchun  ham 
turkiy  tillar  unlilar  sistemasi  uchun  qator  belgisini  differensial  belgi  sifatida  olgan 
V.V.Radlov,  V.Tomsenlarni,  E.Umarov  fikricha,  qoralamaslik,  aksincha,  ularning 
yo‘lini ma’qullamoq lozim. 
O‘zbek  adabiy  tilidagi  olti  fonemalik  sistemada  fonemalar  qatorga  ko‘ra 
zidlanmasligi  haqidagi  E.Umarov  fikrini  ma’qullaymiz.  Darha-qiqat,  hozirgi  o‘zbek 
adabiy  tilida  qator  belgisi  fonologik  qimmatga  ega  emas,  faqat  variantlarning  sifat 
belgisi bo‘lib xizmat qiladi.