O‘zbek tili fonetikasi

Jarangli - jarangsizlik belgisi 
Undoshlarning  jarangli-jarangsizlik  belgisi  ham  fonologik  muhim  belgi 
sanaladi.  Bu  belgi  asosida  undoshlar  o‘zaro  privativ  zidlanishga  kirishadi.  Jarangli 
undoshlar  bunday  belgiga  ega,  markerlangan,  jarangsiz  undoshlar  esa  ega  emas, 
markerlanmagandir. 
Bir  qator  undoshlar  bu  belgiga  ko‘ra  o‘z  ziddiga  ega.  Shuning  uchun  ular 
korrelyativ qatorlarni hosil qiladi. Masalan, p-b, f-v,t-d, s-z, ch-j, k-g, q-g‘ va boshq. 
Shu  bilan  birgalikda  o‘z  juftiga  ega  bo‘lmagan  undoshlar  ham  mavjud. 
Masalan,  m,n,l,r,ng,y  undoshlarining  jarangsiz;  sh,x,h  undoshlarining  jarangli  jufti 
mavjud emas. 
Jarangli-jarangsizlik  belgisining  fonologik  muhim  belgi  hisoblanishining 
sababi  shundaki,  bu  belgiga  ko‘ra  zidlanayotgan  undoshlar  bir  xil  sharoitda  biri 
o‘rnida kelib, ma’no farqlash xususiyatiga ega. Bunday xususiyatga ega bo‘lgan ikki 
tovush N.S.Trubetskoyning fonemalarni ajratish qoidalarining ikkinchisiga muvofiq, 
ikkita alohida-alohida fonemalarning vakillari sanaladi.
1
 
Masalan,  hozirgi  o‘zbek  tilida  pir-bir;  sor-zor;  tor-dor;  chala-jala;  kul-gul; 
qor-g‘or  singari  leksemalar  so‘z  boshi  pozitsiyasidagi  undoshlarning  jarangli-
jarangsizlik  belgisiga  ko‘ra  o‘zaro  almashinuvi  natijasida  bir-biridan  mazmuniy 
farqlangan. 
Jarangli undoshlarning so‘z boshida ishlatilishi turkiy tillarning barchasi uchun 
bir xil emas. Ayrim turkiy tillarda jaranglilar so‘z boshida qo‘llanilmaydi. (chuvash, 
xakas  tillarida  so‘z  boshida  faqat  jarangsiz  undoshlar  qo‘llaniladi).  Umumturkiy 
tillarda so‘z boshida portlovchi  p va b, t va d, q va g‘ larni qarama-qarshi qo‘yish 
minimal hisoblanadi. Boshlang‘ich sirg‘aluvchilarning (s va z) qarama-qarshiligi esa 
umuman rad etiladi. 
                                                                 
1
 Трубецкой Н.С. Ўша асар. –С.55.
 
portlovchi 
sirg‘aluvchi 
portlovchi- 
sirg‘aluvchi 

---

32