53
tarjima qilishgan. Kislorod ham xuddi shunday: lotinchada «
Oxygenium» - kislota tug‘diruvchi
degani bo‘lib, uni ham ruslar «kisliy» va «rojdayushiy» tarzida aynan, so‘zma-so‘z tarjima
qilishgan. Bu elementlarning xalqaro nomenklaturadagi nomlarini esa 1878-yilda, ushbu
nomenklaturani ishlab chiqishni boshlagan ilk olimlar – Antuan Lavuaze,
Lui Bernar Giton de
Morvo, Lui Bertolle, hamda, Fransua de Fruktua birgalikda o‘ylab topishgan. Keyinchalik,
1808-yilda ingliz kimyogari Gemfri Devi ushbu mavzuda alohida chiqish qilib, o‘sha farang
olimlarini tanqidga olgan edi. Xususan, u «kislorod» nomini «kislota tug‘diruvchi» tarzida
qo‘yilganini tanqid ostiga olib, «aynan shu element «ishqor tug‘diruvchi» deb ham nomlanishi
mumkin edi» – deb yozadi. Haqiqatan ham, kislorod istisnosiz ravishda, barcha ishqorlar
tarkibida mavjud bo‘ladi. Shu sababli ham, aslida vodorod va kislorodni o‘rnini almashtirib
nomlash maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Chunki, aslida suvni aynan kislorod tug‘diradi, vodorod
esa barcha kislotalar tarkibiga kiradi. Lekin, bo‘lar ish bo‘lib bo‘lgan; ushbu nomlar allaqachon
kimyo ilmi ildizlariga singib, mana uchinchi asrdirki, hammaning ongida ommalashib bo‘lgan.
Vodorod haqida dastavval 1671-yilda Robert Boyl ham yozib qoldirgan edi. U temir
qirindilarini kislotada eritish orqali vodorod olishga muvaffaq bo‘lgan va shu sababli ham,
ushbu elementga Boyl «Marsning uchuvchan oltingugurti» degan g‘alati nom bergan edi.
Uning bu nomni berishiga sabab, o‘sha paytlarda oltingugurt – yonish hodisasining asosi deb
bilingan, qo‘shni sayyoraning va yunonlarning urush ma’budining timsoli Mars esa
shuningdek temir moddasining ham timsoli bo‘lgan. Lekin, baribir Robert Boyl bu nomni
o‘ylab topganda qanday mantiqqa suyanganini tushunish qiyin.
Vodorod – izotoplari ham o‘z nomiga ega bo‘lgan yagona elementdir. Uning
1
H izotopi
Protiy deyiladi. Bu nom yunonchada «
protos», ya’ni, «birinchi» degan ma’noni anglatadi.
2
H
izotopi esa deyteriy,
3
H izotopi bo‘lsa – tritiy deb yuritiladi. Fahmlaganingizdek, bu nomlar
ham yunonchadagi
sanoq tartibini, ya’ni, «ikkinchi» va «uchinchi» degan ma’nolarni beradi.
Azot
Yunon tilida «tiriklik» ma’nosini beruvchi so‘z «
zoos» tarzida ishlatilgan. Aynan shu
so‘z o‘zak bo‘lgan «zoopark», «zoologiya», «zootexnik» kabi so‘zlar sizga yaxshi tanish bo‘lsa
kerak. Yunon tilida biror so‘z oldidan «
a-» old qo‘shimchasi qo‘shilsa, bu so‘zning ma’nosi
qarama-qarshisiga, ya’ni, inkor ma’nosiga aylanadi. Agar, o‘sha «zoo» so‘ziga «a-» qo‘shilsa,
u «tirik emas», «hayot asari yo‘q», yoki, «jonsiz» degan ma’nolarni bera boshlaydi.
Bir paytlar kimyogarlar azot gazini endigina kashf qilishganida, uning nafas olish
uchun zarur emasligi to‘g‘risida, ya’ni, «tiriklik uchun keraksiz havo» ekani haqida tez va
sayoz xulosa chiqarishgan edi. Shu xulosadan kelib chiqib, farang kimyogari Antuan Lavuazye
mazkur gazga «hayot uchun keraksiz» ma’nosini beruvchi «
azote» nomini biriktirgan.
Fransuzcha ilmiy adabiyotlarda rus tili orqali o‘zbek tiliga ham ushbu termin kirib kelib,
o‘rnashib qolgan.
Lavuazye ushbu nomni unchalik ham muvaffaqiyatli tanlamagani tez orada ma’lum
bo‘lgan edi. Chunki, azot Yerdagi hayot uchun g‘oyat muhim element bo‘lib, o‘simliklarning
o‘sishida uning ahamiyati beqiyos. Qolaversa, azotning biokimyoviy ahamiyati ham mislsizdir.
U deyarli barcha biomolekulalar tarkibidan mavjud bo‘ladi.
54
Ushbu elementning yuqorida aytilganidek
biroz salbiy, ya’ni, «tiriklikka aloqasi yo‘q»
qabilidagi ma’nosi shuningdek nemis tilida ham saqlanib qolgan. Olmonlar
Stickstoff deb
yuritadigan kimyoviy element aynan azotni bildiradi. Aynan tarjimada bu so‘z «bo‘g‘uvchi
modda» degani bo‘ladi.
Ingliz tili va yana boshqa ko‘plab yevropa tillarida esa, ushbu element nomi «selitra
tug‘diruvchi» degan ma’noni beradi va u lotincha «
nitorgenium» tarzida yangraydi. Qadimgi
yunon tilidagi «
nitron» va qadimgi lotin tilidagi «
nitrum» so‘zlari aslan qadimgi Misrliklar
tilidagi «
niter» so‘zidan kelib chiqqan. Ushbu qadimgi xalqlar tilida mazkur so‘zlar selitrani
bildirgan. «Nitro» o‘zak so‘zi hozirda tarkibida azot mavjud bo‘lgan ko‘plab kimyoviy
moddalar nomlari va azot bilan bog‘liq ilmiy terminlarda tez-tez uchraydi. Xususan, nitratlar,
nitiritlar, nitrozillar, nitrillar va ho kazo. Umuman olganda, tarkibida azot mavjud bo‘lgan
moddalarni bildiruvchi terminlar orasida «-
azo», yoki, «-
azid» o‘zagiga egalari ham talaygina.
Xususan, tetrazin,
gidrazin, oksazalon, gidroazobenzol va ho kazolarni sanash mumkin.
Azot termining kelib chiqishi haqidagi hikoya so‘ngida yana bir qiziq ma’lumotni aytib
o‘tmoqchiman. Ma’lum bo‘lishicha, «azot» termini o‘rta asrlarda yashab o‘tgan
alkimyogarlarga yaxshi tanish bo‘lgan ekan. Faqat ular ushbu terminni mutlaqo boshqa narsani
ifodalash uchun qo‘llashgan. Ya’ni, ular uchun ushbu so‘z ibtidodagi eng birinchi,
boshlang‘ich materiyani, hamda, borliqning boshlanish va intiho muddatlarini bildirgan ekan.
Gap shundaki, ushbu terminning birinchi harfi, ya’ni, «a» qadimgi xalqlarning barchasida
alifboning birinchi harfi bo‘lgan. Keyingi uchta harf esa, o‘sha qadimgi alifbolarning
barchasida yakunlovchi eng oxirgi harflar bo‘lgan. O‘sha paytlarda yashab o‘tgan odamlar,
ushbu so‘z alifboning boshi va oxiridagi harflardan yasalgani bois, qandaydir, ibtido va intihoni
o‘zida namoyon qiladi deb ishonishgan...
Do'stlaringiz bilan baham: 
