32
menakin bu – titan dioksidi, ya’ni, TiO
2
ekan. Ilmenit minerali esa temir titanati, ya’ni, FeTiO
3
bo‘lar ekan.
Shuni aytib o‘tamizki, rutil atamasi lotinchadagi
rutilis, ya’ni, «tillarang-qizg‘ish»
degan so‘zdan yasalgan (
ruber esa «to‘q qizil» ma’nosini beradi, shunga ko‘ra, rubin va rutil
atamalari etimologik «qarindosh» atamalardir).
Sof holdagi titan dioksidi kristallari rangsiz bo‘ladi; aynan shu modda kukun holiga
keltirilsa, u oq tusga kiradi. Undan titanli oqartirgichlar tayyorlanadi. Rutilning tabiiy holda
uchraydigan kristallari odatda aralashmalar tufayli tillarang-sariq yoki, to‘q-qizil rangda
bo‘ladi va metallarga xos yarqiroqlik namoyon qiladi. Ilmenit minerali ilk bora Ural tog‘
tizmalarining janubiy qismidagi Ilmen tog‘laridan topilgani bois, shu nom bilan atala
boshlangan.
Vanadiy
1830-yilda shved kimyogari Nils Gabriel Sefstryom (1878-1845) tomonidan domna
pechidagi qoldiqlar ichidan kashf qilingan vanadiy elementi, Skandinaviya xalqlari
mifologiyasida go‘zallik ma’budasi sifatida gavdalanuvchi Vanadis qahramoni sharafiga
nomlangan. Haqiqatan ham, vanadiyning turli oksidlanish darajasiga ega birikmalari turli xil
juda chiroyli ranglarda namoyon bo‘ladi. Kimyogar mutaxassisligiga ixtisoslashgan o‘rta va
oliy ta’lim muassasalarida anorganik kimyo bo‘yicha talabalarga beriladigan standart
topshiriqlardan biri – ammoniy vanadatning rangsiz eritmasini hosil qilish asnosida, ketma-ket
ko‘k-yashil-binafsharang eritmalarni olish tajribasi hisoblanadi. Adolat yuzasidan aytish joizki,
ushbu tajribani Sefstryom vanadiyni rasman kashf qilishidan avvalroq ham kimyogarlar yaxshi
bilishgan. Ya’ni, aslida, vanadiy avvalroq kashf qilib bo‘lingan edi. Xususan, 1801-yilda
Meksikalik kimyogar-mineralolog Andres Manuel del Rio (1764-1846) ushbu tajribani
o‘tkazgan. Lekin, del Rio o‘zi ushbu kashfiyotning ahamiyatini anglab yetmagan va chuqur
tekshirib o‘tirmasdan, undan voz kechgan. Manbalarga ko‘ra, del Rio tajribalarda xrom
elementi tufayli rang o‘zgarishlari yuzaga kelmoqda deb o‘ylagan ekan. Ya’ni, u aslida
vanadiyni kashf qilganini o‘zi bilmagan. Undan keyinroq ham, olmon kimyogari Fridrix
Vyoler (1800-1882) vanadiyni olgani haqida ma’lumot mavjud. Faqat, Vyoler kasallanib
qolgani uchun kashfiyotni mantiqiy yakuniga yetkaza olmagan. Natijada, vanadiyni mustaqil
element sifatida kashf etganlik sharafi Sefstryomga nasib etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: