M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

So‘ruvchi  to‘qima  rizoderma  (ildiz)ning  so‘rish  zonasida  joylashgan 
bo‘lib,      u  ildiz  tuklari  va  birlamchi  po‘stloqning  yosh  parenxima 
hujayralaridan  iborat.  Ildiz  tuklari  orqali  shimilgan  suv  va  unda  erigan 
mineral 
moddalarni 
ildizning 
markaziy 
silindrdagi 
o‘tkazuvchi 
to‘qimaga uzatib boradi. 
Vellamen  epifitlar  o‘simliklarning    havo  ildizlarida  uchraydigan    ko‘p 
qavatli  suv  shimuvchi  ilma-teshik  o‘lik  hujayralardan  tashkil  topgan. 
Solabdoshlar,  kuchaladoshlar  oilasi  o‘simliklarning  havo  ildizlarini  misol 
qilishimiz  mumkin. 
Urug‘murtak  qalqonchasidagi  so‘ruvchi  qatlam  g‘alladoshlar 
o‘simliklarning  donlarida  urug‘  murtagi  qalqonning  bir  tomoni  bilan 
endospermga  taqaladi.  Qalqonning  shu  tomonida  yupqa  devorli 
hujayralarning  so‘ruvchi  qatlami  joylashgan.  Don  unib  chiqayotgan 
davrda  so‘ruvchi qavat hujayralari tez o‘sishi natijasida hujayraning yon 
bog‘lari  susayib,  kamgaklar  hosil  bo‘ladi.  Bu  hujayralar  kraxmalni 
shakarga 
aylantiradigan 
ferment 
chiqaradi. 
Bu 
hujayralararo 
endospermda hosil bo‘ladigan shakar eritmasini murtak tanasiga o‘tkazib 
beradi.  Urug‘  unib  chiqayotganda,  endosperm  sarflanib  bo‘lgach, 

---

82 
 
qalqonning  so‘ruvchi  qavatidagi  hujayralar  oziq  moddasin  yo‘qotib, 
bujmayib qoladi.  
 
AJRATUVCHI TO‘QIMALAR 
 
O‘simliklar  hayot  faoliyati  natijasida  o‘simliklar  organizmini 
quradigan  zahira  oziq  moddalar  bilan  birga  har  xil  moddalarni  hosil 
qiladi.    Bu  ajralib  chiqayotgan  moddalar  tuzilishi,  to‘qimalarda 
joylashishi  va  kimyoviy  tarkibi  jihatidan  turlicha  bo‘ladi.  Har  xil 
to‘qimalardan  ajralib  chiqayotgan  sekretlarning  ba’zilari  o‘simlikning 
o‘sishi  uchun  oziq  modda  sifatida  xizmat  qilsa,  ba’zilari  esa  chiqindi 
modda  hisoblanadi.  O‘simliklar  tomonidan  ajratadigan  moddalarga  
terpenlar  (efir  moylari,  balzam,  smola,  kauchuk  va  hokazo), 
polisaxaridlar (inulin, shilimshik moddalar), polifenollar, oqsillar, tuz va 
suvlardir. 
Terpen  moddalarining  ajralib  chiqishi  silliq  endoplazmatik  to‘rning 
faoliyatiga  hisobiga,  shilimshiq  moddasining  ajralishi  diktiosomalar  va 
oqsil moddalari donador endoplazmatik to‘rning taraqqiyotiga bog‘liq.  
O‘simliklar o‘zidan ajratadigan  chiqindi moddalarni tashqi yoki ichki 
tomonga ajratishga qarab ajratuvchi to‘qimalar 2 guruhga bo‘linadi. 
I. Tashqi 
ajratish 
sistemasi 
(sekretsiyasi), 
(lat.«sekretsio» 
— 
ajrataman) degan ma’noni anglatadi. 
II. Ichki ajratish sistemasi (sekretsiyasi).