BOSH MIYA YARIM SHARLARI PUSTLOG’I
Bosh miya yarnm sharlari po’stlog’i ruhiy va ixtiyoriy faoliyat markazi hisoblanadi. Bosh mpya
po’stlog’i miya stvoli va orqa miya harakat apparatlari bilan piramidal yo’lning nerv tutamlari
va miya yarim sharlari kulrang va oq moddadan ibo-rat. Kulrang modda tashqarida joylashgan bo’lib,
katta yarim sharlarining po’stlog’ini hosil qiladi. Otc modda esa uning osti
1
-da yotadi.
Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i nerv xujayralaridan tuzil-gan bo’lib, ularning soni 10-14
milliardga etadi. Bosh miya po’st-log’iiing kalinligi taxminan 3 mm bo’lib, miyaning ba’zi qism-
larida hujayralari tuzilishi va tolalarining o’ziga xos joyla-shishi bilan farq qiladi. Miya yarim sharlari
po’stlog’i tuzi-
lishidagi bu farq funktcional xarakterdagi farqlarga anchagi-na mos tushib, nerv impul’slarining aktiv
analiz va sintez qi-linish joyi - po’stloq maydonchasiga xos bo’ladi. Miya po’stlog’i-ning barcha
hujayralari mul’tipolyar neyronlardan iborat bo’-lib, ularning bir qancha xillari - piramidasimon,
duksimon, yulduzsimon, o’rgimchaksimon va ko’ndalang joylashgan neyronlar tafovut qilinadi.
Bosh miya po’stlog’ining asosiy hujayralari piramidasi-m o ;i n e y r o n l a r d i r. Ular mayda
(kattaligi 10-12 mkm)„ o’rta (20 mkm) va yirik (40 mkm va undan ziyod) bo’ladi. Bu ney-ronlarning
tanasi konussymon bo’lib, hujayra uchi miya yuzasiga qaragan. Hujayra uchidan chiqqan uzun,
yo’g’on dendrit miya po’st-larining yuzasida elpig’ichsimon ko’pgina tolalarga bo’linib ke-tadi.
Neyron tanasining yonlaridan chpqqan kalta dendritlar shu hujayralardan upcha uzoqlashmay, mayda
tolalar hosil qiladi. Har bir piramidasnmon hujanra asosidan chiqqan neyrit asso-tciativ, komissural
va proektcion yo’l tolalarini tashkil qiladi.
Bosh mpya po’stlog’shshng d u k s i m o n h u j a y r a l a p i turli kattalikka ega bo’lib, po’stloqnnng
quyi qatlamlarida joyla-shadi.
YU l d u z s i m o n h u j a y r a l a p turlicha kattalikda bo’la-di. Bu neyronlar tanasidan ko’plab
dendritlar chiqadi. YUlduz-simon hujayralar miya po’stlog’ining turli qatlamlarida joylashadi.
CHuqur qatlamlarda joylashgan hujayralar ko’tari-luvchi uzun aksonlarga ega bo’lib, ular miya
po’stlog’ining tashqi yuzasiga yo’naladi. Bu aksonlar o’z yo’lida boshqa neyronlarning dendritlari
bilan kollaterallar hosil qiladi. Urgimchaksi-mon va shoxlangan neyronlar tanasi mayda bo’lib, ular-
ning aksonlari kalta va bir talay tarmoqlangandir.
171
Bosh miya po’stlog’ining ko’ndalang neyronlari po’st-loqning yuza qatlamlarida joylashadi.
Gorizontal yo’nalgan nerv o’simtalari piramidasimon hujayralarning dendritlari bilan qo’shilib,
po’stlotc tarkibida ko’ndalangiga birlashgan sis-temani hosil qiladi.
Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i neyronlari neyrogliotcitlar bilan yaqindan aloqador bo’ladi.
Tayanch vazifani bajaruvchi ast-rotcitlar o’simtalariniig qo’shilishi po’stloqning sintcitiy tu-zilishiga
ega bo’lgan asosini yaratadi. Asosan trofik vazifani bajaruvchi oligodendrogliotcitlar po’stloq
neyronlari bilan o’ta yaqin aloqada bo’lib, nerv o’simtalarining pardalarini hosil qiladi.
Ependimogliotcitlar bosh miya yarim sharlari qorinchalari-ning devorini qoplab turadi. Bosh miya
yarim sharlari po’stlog’i-ning eng yuza sathida bir qator gliotcitlardan iborat hujayra-lar joylashib,
ular po’stloqning nerv elementlarini yumshoq miya qavatidan ajratib turadi.
Boshi miya po’stlog’iga diqqat bilan qaralsa, uning har xil qismlarida turlicha ifodalangap neyronlar
qatlamini ko’rish mumkin. Miya po’stlog’ida neyronlarning joylashishiga tc i t o a r-
11K rasm. Odam katta miya sharlarishshg po’stlop!.
A - hujayralirning joylanish sxeiasi (tcitoarxitektonika); 1 - melekulyar qavat; 2 - tash-qi donador
qavat; 2 - piramidasimon qavat; 4 - ichki donador qavat; 5 - ganglionar qavat-’ -polimorf hujayralar
(V.G. Eliseevdan). B- pustloqning eng rivojlangan bo’limlari-dagn tolalarning joylanish sxemasi
(mieloarxitektonika); 7 - tolalarning tashqi asosiy qatlami; 8 - Bayarje tashqi tizimchas»; 9 - ichki bll
tizimcha (Bargmandan).
xitektonika, nerv tolalarining joylashishiga esa mielo-arxitektonika deyiladi.
Bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining harakatlantiruvchi zo-nasida (masalan, markaziy oldingi
pushtasi) aniq chegaralanma-gan 6 qavat tafovut qilinadi (111-rasm).
1. Molekulyar qavat (lamina molecularis ) oz miqdorda urchuqsimon mayda neyronlardan tashkil
topgan (assotciativ ney-ronlar^) bo’lib, ularning neyritlari miya sirtiga parallel hol-da joilashgan nerv
tolalarining chigali tarkibiga kiradi.
172
2. Tashqi donador qavat (lamina granularis externa) mayda neyronlar hisobiga hosil bo’lib, ular
asosan piramida shaklidadir. Bu hujayralarning neyritlari oq modda tomonga yo’nalib, qisman
molekulyar qavatning tangentcial chigaliga ham qo’shilib ketadi.
3. P i.r a m i d a si m o n hujayralar qavati (lamina piramidalis) mayda va kalta piramidasimon
neyronlardan ibo-rat. Bu neyronlar kattaligi 10-40 mkm bo’ladi. Ularning uchidan chiqqan
shoxlanuvchi dendritlari molekulyar qavatda tugallanadi, yon tomondan chiquvchi dendritlari esa shu
qavatdagi qo’shni hujay-ralar bilan sinapslar hosil qiladi. Neyritlari esa oq modda tomon yo’naladi.
4. Ichki donador qavat (lamina granularis interna) po’stloqning ha,r xil qismlarida turlicha
rivojlangan. Po’st-loqning ayrim joylarida umuman bo’lmasligi mumkin. Ular may-da piramidasimon
va yulduzsimon hujayralardan iborat. Bu qavatda yaxshi rivojlangan tangentcial - tashqi ko’ndalang
nerv tolalari (Bayarje chizimchalari) joylashadi.
5. Ganglionar qavat (lamina ganglionaris) yirik pi-ramidasimon neyronlar qavati bo’lib, po’stloqning
asosan hara? katlantiruvchi markazlarida, masalan, oldingi markaziy pushta-da mujassamlangan. Bu
hujayralarning eng kattalarining ba-landligi 120 mkm va kengligi 80 mkm bo’lib, birinchi marta 1871
yilda Kievlik olim V. YA. Betc tomonidan topilganligi sababli Betc hujayralari deyiladi. Bu
hujayralarning neyrit-lari harakatlantiruvchi yadrolarning neyronlari bilan sinaps-lar ho-sil qilib
tugaydi. SHu bilan birga Betc hujayralarining neyritlari ko’p miqdorda kollaterallar hosil qilib, ular
or-qali po’stloqning bevosita o’ziga tormozlovchi impul’slar beri-shi mumkin.
6. Polimorf. hujayralar qavati (lamina muetifor-mis) turli shakldati tiayda neyronlardan iborat bo’lib,
ular-ning neyritlari oq moddaga yo’nalgan, dendritlari po’stloqning molekulyar qavatigacha etgan
bo’ladi.
Po’stloqda joylashgan nerv tolalari (mieloarxitekto-nika) ham bir nechta qavat hosil qiladi. Nerv
tolalari po’st-loqning turli joylarida har xil bo’lib, bo’ylama va ko’ndalang yo’nalgan 7 qavatdan
iborat: 1) tangentcial tolalar qavati; 2) mag’izli nerv tolalari kam bo’lgan qavat; 3) chizimcha ustki
qavati; 4) tangentcial mag’iz nerv tolalaridan iborat tashqi Bayarje chizimchasi; 5) chizimchalararo
qavat; 6) ichki Bayarje chnzimchasi (bu qavat ham tangentcial yo’nalgan mag’izli nerv to-lalaridan
iborat); 7) chizimcha ostki qavati.
Nerv tolalarining qavati neyronlar qavatiga mos tushmaydi. Ikkala Bayarje chizimchasi ham
piramidasimon hujayralar-nnng afferent tolalari va ular kollaterallaridan hosil bo’-ladi.
Bosh miya po’stlog’ida faoliyati jihatidan quyidagi nerv to-lalari ajratiladi:
1. Proyoktcion tolalar -ular afferent (markazga intiluvchi yoki sezuvchi) va efferent (markazdan
qochuvchi yoki h_a
g
rakatlantiruvchi) bo’lishi mumkin;
2. Assotciativ tolalar - po’stloqning turli qismlari» ni o’zaro bog’lab turadi;
3. Komissural tolalar - ikkala yarim sharlarni o’zaro bog’lash vazifasini o’taydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |