Б. Ш. Ризаев,Б. Б. Хасанов муҳандислик геологияси

Заррачалари боғланмаган чақиқ чўкинди тоғ жинслари. Бу группага йирик
заррачаларининг диаметри 0,05 мм ва ундан ҳам катта, яьни таркиби чағиртош, харсанг тош, чақиқ
тош, дресва (ўткир қиррали майда шағал) ва бир-бирига пухта ҳамда жипс ёпишган, цементланган
ҳар-хил ўлчамли шағаллардан иборат бўлган конгломератлар, брекчия, қумтошлар ва бошқалар
киради.
Заррачалари боғланмаган чақиқ чўкинди тоғ жинслари заррачаларнинг ўлчамига қараб
классификацияланади.
3.2-жадвал
Жинсларнинг номи
Заррачаларнинг улчами,
мм
Йирик валунлар
Йирик харсанг тошлар
Ўртача валунлар
Ўртача харсанг тошлар
Майда валунлар
Майда харсанг тошлар
Йирик чақиқ тош
Ўртача шағал
Ўртача чақиқ тош
Майда шағал
Майда чақиқ тош
Йирик шағал
Йирик дресва
Ўртача шағал
Ўртача дресва
Майда шағал
Майда дресва
Йирик қум
Ўртача қум
Майда қум
Жуда майда қум
Йирик чанг
Майда чанг
Йирик гил
Майда гил
800-400
400-200
200-100
100-80
80-40
40-20
20-10
10-6
6-2
1-1
1-0,5
0,5-0,25
0,25-0,05
0,05-0,01
0,01-0005
0,005-0,001
<0,001
3.2-жадвалда келтирилган заррачалар тоғ жинси таркибининг 50% дан ортиғини ташкил
қилса, шу зарранинг номи тоғ жинсига берилади, масалан, қумнинг таркибида 1-2 мм катталикдаги

---

заррачалар 50% дан ортиқ бўлса, у қум йирик қум деб аталади. Умуман юқорида келтирилган
заррачалар - боғланмаган чўкинди тоғ жинслари нам ва қуруқ ҳолатда бўлишига қарамай уларнинг
муҳандислик - геологик хусусиятлари бир хилдир. Улар яхши сиқилмайди, шунинг учун улардан
иншоотларга пойдевор қилинади.
Заррачалари боғланган чақиқ чўкинди тоғ жинсларига гил, мергель (гил ва кальций
карбонат аралашмаси), қумоқ тупроқ, қумлоқ тупроқ, гилли сланецлар, лёсс ва лёссимон тоғ
жинслари киради. Гил деб майда (диаметри 0,005 мм дан кичик) танга шаклидаги зарралардан
иборат ва кўп миқдорда сув (3 дан 60% гача) шимиб олиш қобилиятига эга тупроқ минерал
массалари тўпламига айтилади. Гил қуриганда унинг ҳажми камайиб, ёрилади. Гил сув ўтказмайди,
бошқа жинсларга нисбатан петрофографик таркиби жиҳатидан оддий алюмосиликатлардан иборат
бўлиб, унга темирнинг сувли оксидлари ва бошқа минераллар аралашган бўлади. Умуман
гилларнинг таркиби жуда ҳам ўзгарувчан бўлади. Гилларнинг келиб чиқиши турличадир. Музлик
гиллар, денгиз гиллари, океан гиллари ва бошқа гиллар бўлади.
Энг кўп гил ётқизиқлари денгизда ҳосил бўлади.
Халк хўжалигида гиллар жуда муҳим роль ўйнайди. Улар айниқса қурилиш ишларида кўп
ишлатилади: улар ғишт тайёрлашда, канализация қувурлари, черепица ва кўприк йўллари учун
материал сифатида ишлатилади. Гилнинг таркибида оз миқдорда СаСО
3
бўлса, улар оҳакли ёки
мергелли гил деб аталади. Агар СаСО
3
, МgСО
3
тузлари тоғ жинси таркибининг 40-60% ни ташкил
этса қолган қисми эса гил заррачаларидан иборат бўлса, улар мергель деб аталади. Шундай килиб,
мергель гили билан химиявий жинслар ўртасида ҳосил бўлган чўкинди тоғ жинси ҳисобланади.
Гиллар устига иморат қурганда уларнинг минералогик таркибини яхши билиш зарур, чунки гил
таркибидаги баъзи минераллар сув таъсирида шишиш хусусиятига эга бўлади.
+умоқ, қумлоқ тупроқ тоғ жинслари уларнинг таркибидаги гил заррачаларининг процент
миқдорига қараб номланган, буни қуйидаги гилли чўкинди тоғ жинсларининг классификациясида
ҳам кўриш мумкин (3.3-жадвал). Агар гилли тоғ жинсида чангли заррачалар миқдорига нисбатан
қумли заррача кўп бўлса, у ҳолда тоғ жинсининг номига чангли деган сўз қўшиб ёзилмайди.
Масалан, қумоқ тупроқ оғир, қумлоқ тупроқ енгил ва хоказо.
3.3-жадвал (В.В.Охотиндан)
Тоғ жинси
(грунт)нинг номи
Заррачалар миқдори, % ҳисобида
Гиллар <0,005мм
Чанглилар 0,005-
0,05
+умликлар 0,05-2
мм
Шағаллилар
2-20 мм
Оғир гил
60
Енгил гил
30-60
+умоқ тупроқ
оғир чангли
20-30
+умоқ тупроқ
(суглинок) ўртача
чангли
15-20
Кўп қумликка
нисбатан
Кам чанглига
нисбатан
10
+умок тупроқ
Енгил чангли
10-15
+умоқ тупроқ
(супесь) оғир
чангли
6-10
+умлоқ тупроқ
енгил чангли
6-3
+ум чангли
3
Бундан ташқари, гилли жинсларга пластиклик сонига қараб ҳам ном берилади. Пластиклик
сони гилли тоғ жинсларнинг таркибидаги гилли заррачаларнинг миқдорига боғлиқ (3.4-жадвал)
бўлиб, қуйидагича классификацияланади.
3.4-жадвал

---