|
yandalari (masalan, N.N. Lange, A.F. Lazurskiy) psixologiyani hech qan
day falsafiy nazariyalar bilan bogiamasdan, psixologik tajriba dalillaridan
hech qanday falsafiy xulosalar chiqarmasdan oyoqqa tuig'izishga urindi-
Iar; boshqalari esa (masalan, A.P.Nechayev) empirik psixologiya dalil-
larini bevosita pedagogik amaliyot bilan bog'lashga intildilar. Aslida esa
ularning hammasi idealizmni targ'ib qildilar.
Empirik psixologiya psixik hodisalami tasvirlash va analiz qilish asosida
materializmning yaroqsizligini isbotlashga, shunday qilib idealistik falsa
fani fanga o‘xshatib asoslashga urindilar.
XIX ASR PSIXOLOGIYASIDA MEXANISTIK (VULGAR)
MATERIALIZM
X V III
a sr fran su z m a te ria liz m ig a o 'x sh a g a n m ate ria listik t a ’lim o t X IX
a srd a h a m b ir g u ru h n e m is ta b ia tsh u n o sla ri — B y u x n er (1 8 2 4 —1899),
F o g t (1 8 1 7 —1895) va M o le sh o tt (1 8 2 2 — 1893)lar to m o n id a n d av o m e t-
tir ild i. B u la m in g h a m m a s i p s ix ik a n i a y n a n f iz io lo g ik ja r a y o n d e b
t a ’riflad ilar, fikrni m a te riy a h a ra k a tin in g a lo h id a tu ri d eb h iso b lad ilar.
M a sa la n , M o le sh o tt ta fa k k u rg a t a ’rif berib s h u n d a y deydi: « F ik r h a ra k a t-
d ir, m iya m o d d a la rin in g o ‘rin a lm a sh ish id ir. T a fa k k u r m aso fa egallovchi
ja ra y o n d ir, ta fa k k u r q a n c h a lik m u ra k k a b b o 'ls a , d a ra ja la r u n in g bu x u
su siy atin i sh u n c h a lik o rttira d i» .
Fogt psixika h a q id a va psix ik an in g kelib chiqishi h a q id a o 'z in in g fikrini
« F iz io lo g ik m a k tu b la r » d a q u y id a g i fo rm u la b ila n ifo d a la y d i: « M e n
o ‘y lay m an k i, loaqal o z g in a b o 'ls a h a m m a n tiq iy rav ish d a m u lo h a z a y u ri-
ta d ig a n h a r b ir ta b ia ts h u n o s , a lb a tta o 't jig arg a n isb a ta n , siydik b u y rak k a
n isb atan q a n d a y m u n o sa b a td a b o 'ls a , fikr ham bosh m iyaga n isb atan xuddi
sh u n d a y m u n o s a b a td a d ir, d e g a n e ’tiq o d g a keladi». F o g tn in g bu q o id a si-
d a K aban isn in g q arash la ri q a y ta d a n ta k ro rla n g a n . Bu fo rm u la F o g t, M o le
s h o tt va B y u x n erla rn in g y a g o n a fro n tid a jo n -ja h d i b ila n h im o y a qilindi
va u la r d u n y o q a ra s h in in g asosiy q ism in i tash k il q ild i. B yuxner shu p o z it-
siyani h im o y a q ilib , o 'z in in g « K u ch va m ateriy a» d eg an m a s h h u r k ito b i
d a sh u n d a y d e b y o zadi: «Jigarsiz o 't , buyraksiz siydik b o 'lm a g a n i singari,
substansiyasiz fikr h a m b o 'lm a y d i, psixik faoliyat m iya su b stan siy asin in g
funksiyasi yoki b a jara d ig an ta b iiy vazifasidir».
B yuxner, Fogt va M o le sh o tt h a m m a psixik ja ra y o n la rn i m ateriy a h a
ra k a tin in g b a rc h a b o sh q a sh ak llari q ato rid ag i faqat jism iy , m o d d iy ja r a
y o n d ir d eb tasv iriad ilar. U la r psixik ja ra y o n la rn i fiziologik jaray o n larg a
a y n a n te n g la sh tirib q o 'y d ila r.
U la r m u ra k k a b psixik h a y o tn i h a d d a n ta sh q a ri s o d d a la sh tirib y u b o rib ,
un g a m exanik tu s b e rd ila r, s h u n in g u c h u n h am u la m in g t a ’lim o ti vulgar
m a te ria liz m d e b n o m oldi.
A slida, XV111 a s r fran su z m a te ria listla ri sin g ari X IX a s r v u lg a r m a te
rialistlari ham psixologiya to m o n id a n tek sh irilad ig an m asalalar (o v q at h azm
qilish, qo n ay lan ish va nafas olish m asalalari q a to rid a ) fiziologiya ta rk ib ig a
kiradi, shuning u c h u n ham psixologiyaning ilm iy fan sifatida m avjud boMishi
o rtiq c h a d ir, d eb h iso b lad ilar.
B iro q , p s ix ik a n in g k e lib c h iq is h i va m o h iy a tin i s o d d a la s h tir ib m e
x a n ik tu s h u n tir is h fiz io lo g iy a fa n i a n iq la g a n m a M u m o t va is b o tla r g a
m u tla q o z id e d i.
Bu m a te ria lis tla rn in g fikrlari k en g ta rq a lg a n lig ig a q a ra m a s d a n , faq at
fa y la su f-id e a lis tla r va p six o lo g la r (V .Je m s) to m o n id a n g in a e m a s, b a lk i
fiziologlar (m a sa la n , V eber, F ex n er) to m o n id a n h a m q a ttiq ta n q id q ilin d i.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
