XIX ASR RUS FANIDA PSIXIKANI MATERIALISTIK
TU SH U N ISH
Rus revolutsiya d em o k ratiy asin in g vakillari Belinskiy, G e rse n , C h e rn i-
shevskiy va D obrolyubovlaridealizm ni, xususan idealistik psixologiyani tan q id
qilishda boshqa yoMdan b ordilar. Bu m u ta fa k k irla r o 'z la rin in g tekshirish va
m u lo h azalarid a m exanistik m aterialistlarn in g falsafiy tam oyillariga em as,
balki L o m o n o so v va R adishchevlarning prin sip larig a tay an d ilar.
R e v o lu ts io n -d e m o k ra tla r m a teria list e d ila r, u la r id ea lizm va v u lg ar
m exanik m aterializm ga qarshi kurashdilar. U la r m o d d iy -fizio lo g ik va psixik
h o d is a la m in g o ‘z a ro m u n o sa b a ti h a q id ag i taM im otda p six o fizik b irlik
ta m o y illa rid a tu rd ila r.
V. G . B elinskiy (1811 — 1848) b o rliq n in g , d u n y o n in g negizi m a te riy a -
d ir, o n g m a te riy a n in g m ah su li, shu ju m la d a n m iy an in g xu su siy atid ir, d e b
h iso b lad i. «E ng m av h u m aqliy ta s a w u rla r, — d ey d i, V .G . B elinskiy, -
m iya o rg a n la rin in g n atijasid an b o sh q a h e c h n a rsa em asd ir» .
H a m m a aqliy fu n k siy ala r m iyadagi fizio lo g ik ja r a y o n la r aso sid a r o ‘y
b era d i. Psixik h o d isa la m i m iy ad an ta sh q a ri d e b q a ra sh m u m k in em as.
S h u n in g u c h u n h a m , B elin sk iy n in g a y tis h ic h a , a n a to m iy a d a n b e x a b a r
fiziologiya q a n c h a lik asossiz boMsa, fizio lo g iy ag a ta y a n m a g a n psixologiya
h a m sh u n c h a lik asossizdir».
B elinskiy o ng m a te riy a n in g m a h su lid ir, d e b g a p ira r e k an , o n g m a z -
m u n in in g rivojlanishi b iologik asosga, m iy ag a em as, balki ijtim oiy sh a -
ro itlarg a bogM iqdir, d eb ta 'k id la y d i. U s h u n d a y d eb y ozgan: « In so n n i
ta b iat y a ratad i, lekin ja m iy a t uni o 's tira d i va taMim b eradi».
A. V. G e rse n (1 8 1 2 —1870) m e x an istik m a te ria liz m g a q arsh i c h iq ib ,
o n g real m av ju d d ir, d e b ta 'k id la d i, o n g n i m a te riy a d a n , in so n o rg a n iz m i-
d a n ajratib q o 'y g a n id e alistlarn i q a ttiq ta n q id qildi. Psixika — bu m a te ri
y an in g m ahsuli — u m iy an in g xossasidir, b in o b a rin , u n i m iy ad an ajratib
boM m aydi. O n g n i ta b ia td a n , ta n a d a n ta sh q arid ag i m u staq il substansiya
d e b tasav v u r q ilish m u m k in e m as.
«O ng, — d e b y o z g an ed i A .I. G e rs e n , — ta b ia t u c h u n b u tu n la y yot
n arsa em as, balki ta b ia t ta ra q q iy o tin in g yuksak darajasidir». «O ngni u n ing
m o d d iy asosi b o i g a n m iy a d a n ajra tib boM maydi. Y uksak q o b iliy a tla r o r
g a n i boMgan m iy an i o 'z fa o liy atin i b ajarish b o ra sid a o lib q a ra lg a n d a ,
t o 'g 'r i d a n t o 'g 'r i m a ’n a v iy to m o n n in g fiz ik to m o n g a m u n o s a b a tin i
o 'rg a n is h d a d e m a k k i, psixologiyaga — olib k e lad i» ,— d eb yo zad i u.
Shu bilan birga G e rse n , m exanistik m aterialistlarga qaram a-qarshi o 'laro q ,
ongni m iyaning passiv xossasi em as, voqelikning ko'zgudagi singari oddiy
aksi em as, balki u ongni o 'z tabiatiga k o 'ra faoldir, deb tu sh u n ad i.
O n g va u n in g b a rc h a q o b iliy atlari shaxsni h a r to m o n la m a va g a r-
m o n ik o 's tiris h v a z ifasid a n ib o rat boMgan t a ’lim va ta rb iy a n in g t a ’siri
b ilan rivojlanadi.
G e rse n d ia le k tik m a te ria liz m g a c h in a k a m y o n d o sh d i.
N .G .C h e m ish e v sk iy (1 8 2 8 —1889)ning ay tish ich a, d u n y o va h a y o tn in g
n eg izid a b itta m a n b a — m a te riy a y o tad i. Psixika, in so n ongi riv o jla n a y o t-
g a n m ateriy an in g m ahsulidir. C h em ishevskiy inson tab iatin i dualistik tu sh u
n ish g a va sh u n g a aso san in so n o n g in in g u n in g m iyasiga bogMiq em asligi
h aqidagi d a ’voga keskin q arsh i c h iq d i.
P sixikaning m o d d a d a n ta sh q a ri kelib c h iq ish in i in k o r q ilib , C h e rn i-
shevskiy in so n ru h iy h a y o ti h o d isa la rin in g tab iiy y o 'l b ilan p a y d o boMishi
va rivojlanishini isb o tlash g a h a ra k a t qilardi. L ek in u, ay n i v a q td a , n em is
v u lg ar m a terialistlari B y u x n er, F o g t, M o le sh o ttla rn in g y o 'l q o 'y g a n xa-
to la rid a n , y a ’ni m o d d iy m iy a ja ra y o n la rin i psixik ja r a y o n la r b ila n , m o d
d iy su b stra k t boM gan m iy a n i o n g n in g o 'z i b ila n a y n a n te n g la s h tirib
q o 'y ish d a n u z o q d a ed i.
« In so n tab iati y ag o n a boMishi bilan b irg a ,— d e b yo zad i u ,— biz u n d a
ikki xil h o d isa — m o d d iy d e b a ta la d ig a n h o d isa la m i (in so n o v q a t yeydi,
y u rad i) h a m d a m a ’naviy d e b a ta lg a n h o d isa la m i in so n o 'y la y d i, his q ila
di, xohlaydi va sh u k a b ila m i k o 'ra m iz » .
U «fikrning jism iy sh ak li y o 'q lig ig a q a ttiq ishondi».
D obrolyubov (1 8 3 6 —1867) C h ern ish ev sk iy n in g safdoshi b o 'lib , o 'z za-
m onasidagi ta b ia t fanlari y u tu q lari asosida ta b ia t va in so n n in g g e n e tik
birligi tam o y ilin i h im o y a qildi.
U n in g fik rich a, d u n y o d a m o d d iy va ru h iy d eb a talg an ikki m a n b a
y o 'q . B utun m av ju d o d h a ra k a td a g i va o 'sish d ag i yag o n a m a te riy a n in g h a r
xil h o latid ir. M a te riy a a b a d iy d ir, u y o 'q d a n b o r b o 'lm a y d i. b o rd a n y o 'q
boM maydi, faqat o 'z sh ak lin i o 'z g a rtira d i, xolos.
«Aslida h ech n arsa y o 'q b o 'lib k e tm ay d i, — d eydi D o b ro ly u b o v , —
faqat sh a k llar, sh ax slar o 'z g a r a d i, xolos».
« In so n , — d eydi D o b ro ly u b o v , — ta b ia tn in g b ir q ism id ir, m av ju d o d -
laming eng mukammalidir, taraqqiyotning koinot tomonidan erishilgan
eng yuksak bosqichidir.
Dobrolyubov dunyoning moddiyligini isbotlar ekan, u zamonasi-
ning reaksion idealistik olimlariga qarshi kurash olib bordi. U in-
sondagi psixik ham da fiziologik ja ray o n larn in g birligi haqidagi
ta ’limotni himoya qildi.
Dobrolyubov psixik va fiziologik hodisalami aynan tenglashtirib qo'ygan
vulgar materialistlar — mexanistlarga qarshi chiqib, shunday deb yozgan
edi: «Inson ruhi qandaydir juda nozik materiyadan iboratdir, deb isbot -
lashga urinib, inson ruhiy tomonining yuksak ahamiyatini yo'qqa chiqara-
digan qo‘pol materializmning johilona e’tirozlari bizga kulgili va ayanchli
bo'lib tuyuladi».
Dobrolyubov idealistlarni tanqid qilish bilan birga olimlar uydirma
nazariya va tajribaga bog'lanmagan aprior sxemalarga yopishib olmasdan,
o ‘z hukmlarida faktlarga tayansagina, ularning dunyo haqidagi g'oya va
tushunchalari turmush amaliyotida sinalgan taqdirdagina, insonni o'rab
turgan hodisalaming haqiqiy mohiyatini bilish mumkin ekanligini isbot-
lashga harakat qildi.
Rus fiziologiyasi va ilmiy psixologiyasining «otasi» l.M. Sechenov-
ning (1829—1905) dunyoqarashi revolutsion demokratlar vakillarining,
ayniqsa, Chernishevskiyning ta’sirida tarkib topdi.
1863-yil uning «Bosh miya reflekslari» degan mashhur asari bosilib
chiqdi. Bu asarda Sechenov o'sha zamon fiziologiyasining ilg'or yutuq-
lariga va shaxsiy tekshirishlariga asoslanib turib, odamning psixik faoli
yati qandaydir moddiy bo'lm agan ruhning namoyon bo'lishi emas,
balki faqat miyaning faoliyati xolos, deb dadillik bilan aytdi. Sechenov
fiziolog sifatida Chernishevskiy va undan oldin maydonga chiqqan rus
materialistlari tomonidan rivoj toptiriigan materialistik monizmni tabiiy-
ilmiy jihatdan asoslab berdi. «Insondagi psixik va fiziologik jarayon
lar,— degan edi Sechenov,— bu bir xil tartibdagi hodisalar, bir-biriga
yaqin, real dunyoga xos bo'lgan hodisalardir». Sechenov psixik jaray
onlarning asosi bosh miya reflekslaridir, degan ta ’limotni ilgari surdi.
«Ongli va ongsiz psixikaning barcha harakatlari, — deb yozadi u, —
o'zining kelib chiqishi jihatidan reflekslardir». Shuni isbotlashni u
o'zining vazifasi deb bildi.
Sechenov ilmiy psixologiyaning asosiy vazifasi bosh miyaning funksi-
yalari bo'lgan psixik jarayonlarning kelib chiqishini o'rganishdan iborat
deb hisoblaydi. «Ilmiy psixologiya, — deb yozadi u, - o'zining butun
mazmuni e’tibori bilan psixik faoliyatning kelib chiqishi haqidagi bir qa
tor ta’limotlardan o'zga narsa bo'lmog'i mumkin emas».
Sechenov inson psixikasining inson ongi taraqqiyotining birlamchi
omili bo'lgan tashqi dunyo bilan belgilanganligini ta’kidladi. «Moddiy
olam har bir insonga nisbatan, uning fikridan oldin mavjud boMgan va
mavjud boMadi».
«Ma’lumki, insonning psixik jarayonlari,— deb yozadi Sechenov,—
tashqi belgilarda ifodalanadi va odatda barcha kishilar, oddiy kishilar ham,
olimlar ham, tabiatshunoslar ham, psixologlar ham psixik jarayonlar ha
qida shularga, ya’ni tashqi belgilaiga qarab fikr yuritadilar». «Biroq psixik
hodisalami ilmiy jihatdan haqiqiy analiz qilib berishning kaiiti fiziologiya-
ning qoMidadir».
Sechenovning psixik jarayonlarning mohiyatini tushuntirib beradigan
asosiy qonun-qoidalari mana shulardan iborat. I.M. Sechenov ta’limotining
davomchisi l.P. Pavlov edi. U materialistik psixologiyaning tabiiy-ilmiy
asosi boMgan yangi fan, oliy nerv faoliyati fiziologivasini kashf etdi.
Psixikani, psixik va fiziologik hodisalaming o'zaro munosabatini tu
shunishda idealizm bilan materializm o'rtasidagi kurash XX asrning bosh
larida ham davom etdi va kuchaydi. Bu davrda asosan, dialektik mate
rializm pozitsiyasida turib mexanistik materializm va idealizmning eng
yangi shakllariga qarshi kurash avj oldi.
Mexanistik materializmning uchiga chiqqan shakli obyektiv psixologiya
deb atalgan oqim — «bixeviorizm», ideyalizmining uchiga chiqqan shakli
esa «Vyursburg» maktabi psixologiyasi edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |