|
Freydizm
- bu o 'z n o m in i A vstriya n e v ro p a to lo g i va psixologi Z ig -
m u n d F rey d (1856—1939) n o m id a n o lg an b o 'lib , psixologiya va n e v ro p a -
to lo g iy ad ag i a lo h id a y o 'n a lish d ir.
F re y d t a ’lim o tig a k o ’ra, shaxs psixologik h a y o tin in g asosi jin siy lazzat
olishga q a ra tilg a n tu g 'm a , ongsiz m ayl (in stin k t)d ir. L ekin ta rix a n ta rk ib
to p g a n o d a t, axloqiy ta m o y illa r tufayli, ijtim o iy « sen zu ra» n in g m avjudligi
tufayli b u m ayl to 'g 'r id a n t o 'g 'r i to 'sila d i. S h u n in g u c h u n h a m b a 'z i k ish i
la rd a bu ongsiz tabiiy m ayl bilan an g lab tu g 'ilg a n vaziyat o 'r ta s id a ichki
ruhiy konflikt (to 'q n a sh u v ) pay d o b o 'la d i. Bu to 'q n a sh u v la r b a ’z a n b a rq a ro r
asab kasalligiga (n ev ro zg a) olib keladi.
K ishilik ja m iy a tid a k o 'p c h ilik k ish ilarn in g h ay o ti va ta ra q q iy o ti ja r a
y o n id a bu tabiiy ongsiz m ayl energiyasi m e h n a t faoliyatiga a q liy va ijodiy
faoliyatga q aratilad i va s a rf e tilad i. H a y o tn in g yuksak sohasiga e n e rg iy a -
n in g shu tariq a k o 'ta rilish in i su b lim atsiy a d eb ata lad i. F re y d n in g ay rim
shogirdlari u n in g t a ’lim o tig a b a ’zi b ir o 'z g a ris h la r k iritg an lar. M a sa la n ,
A d o lf A d le r (1870—1937) fik rich a, psixik h a y o tn in g aso sin i, seksual ( jin
siy) m ayl em as, b alki u stu n lik k a, h o k im iy a tg a , b o sh q a k ish ila r u stid a n
h u k m ro n lik qilishga b o 'lg a n tab iiy m ayl tash k il qiladi.
G esh talt — psixologiya, yoki boshqachasiga struktura, yaxlit psixologiya.
Bu yo'n alish n in g asosiy vakillari X. Erenfels (1859—1932), V. K eller (1887),
K. K ofka( 1886—1941) lardir. Bu psixologlar barcha m urakkab psixik ja ra
y o n lar ele m e n ta r hodisalardan — sezgilardan tarkib to p a d i, d eb hisoblagan
assotsiativ psixologiyani tanqid qilib chiqdilar. G eshtalt psixologiyaning vakillari
bu t a ’lim otga qaram a-qarshi o 'laro q , h a r b ir psixik hodisa yaxlit obrazdir,
yaxlit stm k tu ra — G e sh ta ltd ir degan nazariyani ilgari surdilar. H a r b ir psixik
hodisaning m azm uni uning tarkibiga kirgan qism va elem entlam ing yig'indisiga
nisbatan m azm u n d o rro q ham d a boyroqdir. A yrim elem en t va qism larning
yig'indisi b u tu n n in g m azm unini belgilam aydi, balki, aksincha, b u tu n (yaxlit
struktura) qism va elem e n tla m in g xususiyatlarini belgilab beradi.
Bu psixik stm k tu ra n in g yaxlitligi nazariyasi, a w a lo , idrok faktlari asosida
ishlab ch iq ilg an edi. Id ro k — bu se z g ila m in g y ig 'in d isi e m a s, balki yaxlit
o b ra z d ir, d e b ta ’kid lan ad i. Psixik m a h su lla r va s tru k tu ra la m in g yaxlitligi
h aqidagi bu ta ’lim o t k ey in ch alik x o tira, ta fa k k u r va iro d a h o d isalarig a
ham ta tb iq q ilingan edi.
Bu a lo h id a -a lo h id a y o 'n a lis h va o q im la r, b ir q a n c h a u m u m iy xususi-
yatga ega b o 'lg a n h o ld a (ay n iq sa, en g m u h im m o m e n tla rd a ) « E m p irik
psixologiya» d eg an u m u m iy n o m o stid a birlash d ilar.
P sixologiyaning p re d m e ti va m e to d la rin i b ir xilda tu sh u n ish bu b a r
c h a o q im la rn in g birlashuviga sab ab ch i b o 'ld i.
«E m piriklar» psixologiyani ruh h a q id ag i fan d e b e m a s, « ruhiy h o d i
salar», yoki «ong h o d isalari» , yoki b o 'lm a s a faq atg in a o n g haqidagi fandir.
d e b t a ’riflad ilar. Bu «ruhsiz» p six o lo g iy a d ir (N .N .L a n g e ). « H e c h q a n d a y
m e tafizik asiz psixologiyadir» (A. I. V vedenskiy).
E m p irik psixologiyaning tarixiy x izm ati sh u n d a n iboratki, u n in g vakillari
ilm iy jih a td a n o 'rg a n is h p re d m e ti sifatid a ru h n i in k o r q ild i. B u h o la tn i
psix o lo g iy an in g m e ta fizik va id e alistik q a ra sh la rd a n xoli b o 'lis h y o 'lid a g i
k a tta q a d a m d e b h iso b la sh m u m k in .
Y u q o rid a a y tilg an d ay , e m p irik psix o lo g iy an in g asosiy m e to d i k u z a
tis h , ta jrib ad ir. L e k in ta b ia t fa n la rid a n psixologiya so h asig a k o 'c h irilg a n
b u m e to d ichki ta jrib a sifa tid a , o 'z - o 'z in i k u zatish (in tro sp e k tsiy a ) sifa ti
d a b o sh q a c h a tu s o lad i.
E m p irik psixologiya o byektiv kuzatish m eto d id an h a m , ek sp erim en t m e
to d id a n h a m foydalangan: psixik hodisalar h a r xil m axsus asb o b lar yordam i
b ilan m axsus laboratoriyalarda o 'ig a n ild i; m ateriallam i tekshirish va y akun-
lashda m a te m a tik statistika (korrelyatsiya) m eto d larid an foydalanildi.
E m p irik p six o lo g iy a n in g psix o lo g iy a fani tarix id ag i ik k in ch i k a tta x iz
m a ti ta jrib a d a n fo y d a la n ish d a n , psixologik e k s p e rim e n tla r o 'tk a z is h n in g
m e to d v a te x n ik a sin i ish lab c h iq is h d a n ib o rat.
Psixologlar to m o n id a n e k sp e rim e n tn in g ta tb iq qilinishi tu fay li inson
psixologiyasi sohasida b oy m ateriallar to 'p lag a n . Bu m ateriallam in g k o 'p ch ilik
qism i h o z iig a c h a h a m o 'z ah a m iy a tin i y o 'q o tm a g a n (m asalan , V u n d t va
E b b in g a u z n in g e k s p e rim e n ta l ish la ri). E m p irik p six o lo g iy a a n iq la g a n
m a ’lu m o tla r va ishlab c h iq q a n e k sp e rim e n tal m e to d va u su llar am a liy o td a
h a m , m asalan , tibbiyot va p ed ag o g ik a so h a larid a foydali b o 'lib ch iq d i.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
