O 'z - o 'z in i k u zatish m e to d i e m p irik psixologiyaning asosiy m e to d i edi.
O byektiv k u zatish va e k sp e rim e n t m eto d lari esa ikkinchi darajali o 'r in egal-
lardi: u la r faqat psixologiyadagi asosiy m e to d — o 'z - o 'z in i k u z atish n a ti
jalarini an iq lash g a y o rd a m b eru v ch i m e to d la r deb h iso b lan ard i. S h u n in g
u c h u n h am «ong hodisasi», «ichki tajriba» (insonning subyektiv kechirik)larini
o 'z o byekt d eb bilgan e m p irik psixologiya k o 'p in c h a o 'z - o 'z in i kuzatish
m e to d id a n fo ydalangan, sh u sababli y an a «subyektiv psixologiya» d e b n o m
o lg an . S h u jih a td a n e m p irik psix o lo g iy an in g u n in g su b y ek tiv izm i b ilan
b o g 'la n g a n en g m u h im k a m ch ilik larid an biri id ealizm va d u aliz m edi.
E m p irik p six o lo g iy an in g v akillari b u o q im p a y d o b o 'lg a n d a n b o s h
la b o q , ru h n in g o 'z in i ilm iy o 'rg a n is h p re d m e ti sifatida o iish n i rad q ild ila r
va r u h n in g asl m o h iy a ti h a q id a fikr y u ritish d a n , bu m asala n i h a l q ilis h
d a n b o s h to r t d i l a r . L e k in , « ru h iy h o d is a la m i» , « o n g h o d is a la r in i»
o 'rg a n ish n i asosiy vazifa qilib o lg an psixologlar o 'z ishlari ja ra y o n id a ta q o z o
q ilin g an : b u ru h iy h o d is a la m in g o 'z i n im a , u la rn in g fizik h o d isa la rd a n
farqi n im a d a va u la r in so n o ig a n iz m id a g i fiziologik ja ra y o n la r b ila n q a n
d a y m u n o s a b a td a b o 'la d ila r, d e g a n sa v o lla r b ilan t o ’q n a sh k e ld ila r va bu
E m p irik la r s u b y e k tiv m e to d ( o ‘z - o ‘z in i k u z a tis h ) d a n o lin g a n n a ti-
jala rg a a so sla n ib , psix ik h o d is a la m i ta sv irla b v a a n a liz q ilib , bu h o d i-
s a la m i fizik h a m d a fizio lo g ik h o d is a la r b ila n ta q q o s la y d ila r. Bu ta q q o s -
la sh la r n atijasid a u la r o d a td a , ta x m in a n q u y id a g ic h a x u lo salar c h iq a ra d ila r.
Psixik h o d isalar o ‘z xususiyatlariga k o ‘ra fizik h a m d a fiziologik h o -
d isalard an farq qiladi, m asala n , psixik h o d isa la r fazoviy jism la r em as (y a ’ni,
u la m in g u ch b u rc h a k , kvadrat kabi g e o m e trik shakllari boM m aydi); u la r
ogMrlik, rang singari b o sh q a fizik xususiyatlaiga h a m ega em as, sh u n g a
asoslanib, em pirik psixologiyaning vakillari psixik h o d isalar fizik va fiziologik
jara y o n la rd an tu b d a n farq q ilad i, deb h isobladilar. Psixik h o d isalar m o d d iy
em as, balki ruhiydirlar. M odom iki, psixik h odisalar o ‘z tabiatiga k o ‘ra m oddiy
e m a s ekan, u h olda u la m in g negizida q a n d a y d ir m o d d iy boM magan a lo
h id a substansiya boMsa kerak, d ed ilar, y a ’ni a lo h id a m o d d iy boM m agan
su b stan siy ad an ib o rat boMgan ru h n in g m avjudligiga ish o n ad ilar. M asalan ,
Je m s em p irik psixologiya vakillari haq id a g a p ira r ek a n (u n in g o ‘zi h a m
sh u laig a m an su b e d i), u la r o n g n i o 'ig a ta y o tg a n la rid a , ru h n in g o ‘zini em as,
balki sochilgan substansiya ru h d an tarq a lg an ak s-sa d o n i g o 'y o u n in g z o -
h irin i u z o q d a n o v lay ap tilar deb e ’tir o f etad i. V u n d t m a te riy a ta b ia tsh u n o s-
lik n in g y o rd a m c h i tu sh u n c h a si boMgan m a te riy a sin g ari, ru h h a m p s i
xologiyaning y o rd am ch i tu sh u n c h a sid ir, d e b h iso b lad i, V u n d t faqat r u h
nin g substansionalligini d o lzarblik b ilan a lm a sh tira d i, xolos.
S h u n d a y qilib, e m p irik psixologiya d a stla b ru h n i o 'rg a n is h o b y ek ti
sifatid a o iish n i rad q ilgan boMsa h a m , lek in k e y in c h a lik u n in g en g yirik
vakillari o q ib a t-n a tija d a o 'z n azariy m u lo h a z a la rig a a so sa n ru h n i ta n o lish -
g a c h a b o rd ila r. E m p irik psix o lo g iy an in g v ak illari o n g n i u n in g m o d d iy
a so sid an , in so n fa o liy a tid a n a jratib q o 'y d ila r.
Bu psixologiya v a k illa rin in g psixik h o d is a la m i q a n d a y b o 'lm a s in m a
te ria listik ta lq in q ilish d a n c h e tlash ish g a in tilg a n lik la ri, m a te ria liz m g a h a r
q a n d a y y aq in lik s h u b h a sid a n ta sh q a rid a b o 'lis h g a in tilg an lik lari (m a s a
la n , J e m s ) e m p irik p six o lo g iy a n in g ta m o m ila id e a lis tik m a q s a d la rn i
k o 'z la g a n id a n d a lo la t b erad i. U la m in g h a r b iri, h a tto k i psixo lo g iy an in g
vazifasi m a te ria liz m b ila n k u ra sh d a n ib o ra t, d e b b ilg an lar.
R ossiy ad a h a m e m p irik psixologiya id e a liz m b ila n su g 'o rilg a n edi.
Rus psixologiyasidagi bu y o 'n a lish n in g v akillari N .Y a . G ro t, A .N . V v e d e n
skiy, L o p a tin , L osskiy, F ra n k va b o s h q a la r e d ilar.
A yniqsa, o 's h a v a q td a k a tta e k sp e rim e n ta l ish la rn i a m alg a o sh irg a n
en g yirik psixologiya in s titu tin in g ta sh k ilo tc h isi p ro f. G .I . C h e lp a n o v n o m i
sh u h ra t q o zo n g a n edi.
E m p irik p six o lo g iy a d a n a so sa n id e a listik fa lsa fa n i aso sla sh va m a te
ria liz m b ila n k u ra sh u c h u n fo y d a la n ila rd i. O liy , o 'r t a va p e d a g o g ik o 'q u v
y u rtla rid a p six o lo g iy a o 'q itis h ish lari h a m id e a lis tik r u h d a o lib b o rila rd i.
T o 'g 'r i, e m p irik va e k sp e rim e n ta l p six o lo g iy an in g b ir q a n c h a n a m o -
