S O ‘Z B O S H I
U shbu so‘zboshi «U m um iy psixologiya»ning to 'rtin c h i nashriga m uallif
P .I.Ivanov to m onidan yozilgan so'zboshining qism an o ‘zgartirilgan nusxa-
sidir. «U m um iy psixologiya» kursi yuzasidan chiqarilgan ushbu qo ‘llanm a
pedagogika institutlari va universitetlarining talabalariga, shuningdek, o ‘qituvchi
va tarbiyachilarga m o £IjalIangan. Darslik oliy o ‘quv yurtlarining psixologiya
dasturida ko‘zda tutilgan talablarga deyarli m oslab tuzilgan.
D arslikning to ‘rt b o ‘limi b o ‘lib, bu b o ‘lim larga o ‘n oltita bob kiradi.
Shuningdek, uning uchta ilovasi b o ‘lib, birinchisi psixologiya tarixiga, ikkin
chisi psixologiyaning yaqin oradagi vazifalariga, uchinchisi esa “ 0 ‘zbekistonda
psixologiya fanining taraq q iy o ti” ga bag4ishlangan.
U m um iy psixologiyaning birinchi b o ‘lim birinchi bobida psixologiyaning
nim a haqida bahs yuritishi, psixika haqida so‘z yuritiladi. Psixik jarayonlarning
klassifikatsiyasi va psixik hodisalam ing ayrim turlari haqida tushuncha beriladi.
Shu bilan birga psixikaning turli-tum an barcha ko‘rinishlari, shu hodisalam ing
anchayin bir yigMndisi yoki to lplam i em as, balki yagona odam zod ongining
z uhur etilishi, um um an shaxsning nam oyon b o iis h i ekanligi ta ’kidlanadi.
Shuningdek, psixologiyaning aham iyati, psixik hayotni tadqiq qilish m etodlari
haqidagi ta ’limot, psixik hayot hodisalarini o ‘rganishda obyektiv y o ‘l tutish-
ning muhimligi va eksperim entning aham iyati haqida fikr yuritiladi.
Ikkinchi bobda psixikaning nerv-fiziologik asoslari haqida fikr yuritiladi.
Bunda nerv sistemasining tuzilishi, psixik jarayonlarning biologik negizi bo‘lmish
yuksak nerv faoliyati haqidagi I.P. Pavlov ta ’lim oti, yuksak nerv faoliyatini
o ‘rganishdagi keyingi erishilgan muvaffaqiyatlar, retikulyar formatsiya faoliya
ti, qaytar aloqa, sinapslarning roli, psixologiyada shartli refieks m etodining
aham iyati kabi m asalalar bayon qilinadi.
U chinchi bobda psixikaning taraqqiyoti haqida ta ’lim o t keltiriladi. B u n
da hayvonlar psixikasi, ongning tarixiy taraqqiyoti, yoshga qarab ongning
rivojlanishi haqida m a ’lum ot beriladi.
H ayvonlar psixikasiga odam ongining tarix boshi deb qaraladi, odam
ongining kelib chiqishida va tarixiy taraqqiyotida m e h n a t va ijtim oiy hayot
shakllarining roli t a ’kidlanadi.
Yoshga qarab ongning taraqqiy etishida ta ’lim -tarb iy an in g yetakchi roli,
rivojlanayotgan odam ning o lzi ko4rsatayotgan faoliyatning yetakchi roli uqtirib
o ‘tiladi. O dam psixikasi tarixiy taraqqiyotida sifat jih a tid a n o ‘zgarganligi va
odam ongli m avjudod b o ‘lib, shaxs sifatida shakllantirilganligi uqtiriladi. Bi
rinchi b o ‘lim ning oxirida shaxs to ‘g‘risidagi um um iy m a ’lum ot keltiriladi,
shaxsning asosiy belgilarining ijtim oiyligi, ongi, o ‘z - o ‘zini anglashi, odam ga
xos b o ‘lgan ehtiyojlar, ijtim oiy faollik, m a ’lum b ir m aqsadni k o ‘zlab ish tu -
tish, ideallar (oliy m aqsadlar), dunyoqarash, m aslak k o ‘rsatib o ‘tilgan.
Q o ‘llanm aning ikkinchi b o ‘lim ida ayrim psixik funksiyalar: sezgi, idrok,
xotira, tafakkur va shu kabilar bayon qilinadi. Ayni vaqtda psixikaning ayrim
ko‘rinishlari — sezgi, idrok, xotira, tafakkur, nutq, his, irodaga psixikaning
qism lari yoki ong va shaxsning tarkibiy qismlari deb emas, balki yagona ong
ko‘rinishlari — funksiyalari deb qaraladi.
O dam n in g bilish, em otsiya va iroda faoliyatining ayrim k o ‘rinishlari «psi
xologik jarayonlar» degan term in bilan ifodalanadi. U larni psixik funksiyalar
deb atash m a ’q u lroq b o ‘lar edi. Funksiya tushunchasi m azm un va hajm ji-
hatid an k en g ro q -d a axir. Bu tu sh u n ch a psixik jarayonlarni ham , psixik holat-
larni ham , psixik m ahsullarni ham , shuningdek, faollik va ish-harakatlarini
ham o ‘z ichiga oladi. Funksiyalar qanday b o ‘lm asin b u tu n narsaning qism lari
em as, balki shu b u tu n narsa harakatining bir ko‘rinishi dem akdir. M odom iki
shun d ay ekan, psixikaning ayrim ko‘rinishlari - sezgi, idrok, xotira, xayol,
tafakkur, nu tq , diq q at, his, iroda — yagona ongning, yagona shaxsning o ‘zaro
ch am barchas b og‘langan funksiyalaridir.
Ikkinchi b o ‘lim da yana har bir funksiyaning um um iy psixologik tarixi,
psixik funksiyalarning nerv fiziologik asoslari, m axsus qon u n iy atlari, boshqa
psixik funksiyalar bilan bog‘langanligi, psixikaning um um iy strukturasida va
o dam faoliyatida h ar bir funksiyaning tutgan o ‘rni va aham iyati bayon qilin a
di. Psixik funksiyalarning yoshga aloqador xususiyatlari, t a ’lim va tarbiyada
an a shu xususiyatlarining aham iyati qisqacha bayon qilinadi.
Q o lla n m a n in g u c h in ch i b o ‘limi shaxsning individual xususiyatlariga
bag‘ishlanadi. Bu b o ‘lim ni psixologiya kursining sintetik (yakunlovchi) qismi
desa b o ‘ladi. Bunga tem peram ent (mijoz), xarakter, shaxsning layoqat-qobili-
yatlari va qiziqish-havaslari haqidagi ta ’limot kiradi.
Kitobning to ‘rtinchi qismida ikkita ilova bor. Birinchi ilova «Psixologiya
tarixidan» deb ataladi. H ar bir fanning, shu jum ladan psixologiya fani tarixi bilan
tanishish saviya uchun m uhim ahamiyatga egadir. C hunki u odam ning psi-
xologiyasiga doir bilimini kengaytirish bilan birga aqliy saviyasini ham oshiradi.
Ikkinchi ilova psixologiya fanining navbatdagi vazifalariga bag‘ishlanadi.
H ay o tn in g h a m m a sohalari ju d a tez yuksalayotgan, fan va texnika misli
k o ‘rilm agan darajada taraqqiy etayotgan hozirgi zam onda psixologiya fanining
ham taraqqiyot yo‘llari va perspektivalari haqida m asalalar o ‘z aksini topadi.
Darslikning yangi nashri 0 ‘zbekiston Respublikasining “T a ’lim to ‘g ‘risida”
gi Q onuni va “ K adrlar tayyorlash milliy d a stu ri” , Davlat t a ’lim standartlari
va o ‘quv dasturlari asosida qayta ishlandi.
U ning m azm uni deyarli shundayligicha saqlandi. Lekin unga Sharq m u-
tafakkirlarining ruhiy jara y o n lar haqidagi fikrlari, 0 ‘zbekistonda psixologiya
fanining taraqqiyoti haqidagi m ateriallar kiritildi va hozirgi zam o n t a ’limi
talablariga m oslashtirildi.
M uallifdan
