P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Laboratoriya  eksperimenti. 

L a b o ra to riy a   e k sp e rim e n tin in g   m o h iy a ti 

s h u n d a k i,  te k sh iru v c h i  kishi  te k sh irila d ig a n   psixik  h o d isan i  q a c h o n   k erak  

b o 'ls a  o 's h a  v a q td a  atay lab  vujudga k eltirad i.  B u n d a tek sh irilay o tg an  psixik 

h o d is a  ta b iiy  s h a ro itd a  b irg alik d a  so d ir b o 'la d ig a n  b o sh q a   psixik  h o d isa la r 

k o m p le k s id a n   ajratib   o lin ish i  m u m k in .  T ek sh irilad ig a n   psixik  h o d isa la r 

e k sp e rim e n t  d avom ida o 'zg artirilish i, b o sh q a  psixik hodisalar bilan  m uayyan 

b ir  s u r ’a td a   b o g 'la n ish i,  k u c h ,  te z lik ,  h ajm   va  b o sh q a   shu  kabi  jih a tla ri 

o 'lc h a b   k o 'rilish i  m u m k in .

B u  y e rd a   m u ay y an   b ir psixik  h o d isa n i  vujudga  k eltirg an   sh a ro it  s u n ’iy 

y o 'l  b ila n  o 'zg a rtirilish i,  psixik h o d isa  d av o m  etad ig an  sh aro it  o'z g artirilish i 

m u m k in .  S h u n in g   u c h u n   h a m   psixik  h o d isa la m in g   q o n u n iy a tla ri  m e to d i 

b ila n   te k sh irish d a   y axshiroq  o c h ila d i.

E k sp e rim e n ta l  ta d q iq o tla r  o 'tk a z is h d a   m axsus  m e to d ik   m a te ria lla r  — 

n a rsa ,  ra sm   va  s o 'z la r,  sh u n in g d e k ,  m axsus  asb o b la r  (m a sa la n ,  1 -rasm - 

d ag i  x ro n o sk o p )  q o 'lla n ila d i.  T e k sh irila d ig an   h o d isa la r  shu  m ateria l  va 

a s b o b la r  y o rd a m i  b ilan  vujudga  k e ltirila d i,  sh u n in g d e k ,  psixik  h o d isa la r- 

n in g  tezlig i,  k uchi,  hajm i va sh u  k ab ilar qayd qilinadi. T exnika ju d a  taraq q iy  

e tg a n   h ozirgi  z a m o n d a   psixologik  ta d q iq o tla r  u c h u n   (ay n iq sa,  m e h n a t 

p sixologiyasi  so h asid a)  e le k tro n   a sb o b la r  va  k ib ern etik   m e to d la r,  m a sa ­

la n ,  m o d ellash tirish   usuli q o 'lla n ilm o q d a .  E ksperim ental  ta d q iq o tla r asosan 

m ax su s  la b o ra to riy a   va  in s titu tla rd a   o 'tk a z ila d i.  A yrim   psixik  h o d isa la m i 

m u k a m m a l  va  a n iq   o 'rg a n is h   m a q sa d id a   psixologiyaga  d o ir   ilm iy  te k ­

sh irish   m u a ssa sa la rid a   m axsus  b in o la r,  m a salan ,  to v u sh n i  va  yoru g 'lik n i 

o 'tk a z m a y d ig a n  kabinetlar, y o ru g 'lik  t a ’sirini o 'zg artirish g a m o slan g an  kabi- 

n e tla r   v a  s h u n g a   o 'x sh a sh   x o n a la r  qu rilad i.

Y osh  psixologiyasi  b ila n   p e ­

dagogik  psixologiyaga  d o ir  m a - 

sala lar  y u zasid an   k o 'p g in a   ek s­

p e rim e n ta l  ta d q iq o tla r,  o d a td a , 

b o lalar  b o g 'c h a la ri  va  m a k ta b ­

la rd a   o 'tk a z ila d i.  Bu  ta d q iq o t- 

la rd a   b o la la r  o 'rg a n ila d i.

X o tir a   j a r a y o n l a r i n i   t e k ­

shirishda q o 'llan ilad ig an  quyidagi 

usul  lab o rato riy a  ek sp e rim en tig a 

m isol  b o 'la   oladi:  e k sp e rim e n t 

qilayotgan  kishi  tek sh irilay o tg an  

kishining oldida o 'n   ikki so 'z qilib 

beradi. T ekshirilayotgan kishi an a 

shu  eshitgan  so 'z la rin i  belg ilan -

---

gan  v a q td a n   keyin  ay tad i.  A n a shu  so ‘zlarning  q an ch alik   t o ‘liq,  a n iq   va  te z  

aytib berilishi tekshirish natijalaridan bilinadi. X uddi sh u n d ay  e k sp e rim e n tla r 

qilib,  so ‘z la m i,  ra q a m la m i  yoki  q a n d a y   b o 'lm a sin   b o sh q a  m a te ria ln i  y o d ­

lash tezligi,  esda  n ec h o g ‘li  m a h k a m  saqlash,  u n u tish  tezligi  va shu  k ab ila m i 

aniqlash  m u m k in .

E k sp erim en tal  m e to d n i  b irin c h i  m a rta   fiziolog V eb er  (1 7 9 5 —1878)  va 

fizik  F e x n e r  (1801 — 1887),  sezgilarni  tek sh irish d a   q o 'lla n ilg a n   e k sp e ri­

m e n ta l  ta d q iq o t  u su llarin i  V ilgelm   V u n d t  (1832—1920)  m u k a m m a l  ishlab 

c h iq q a n .  1879-yilda  V.  V u n d t  L eypsig  u n iv e rsiteti  h u z u rid a   e k s p e rim e n ­

tal  psixologiya  b o 'y ic h a   b irin c h i  la b o ra to riy a n i  o ch g an .  X IX   a srn in g   o x i­

rida  R ossiyada  e k sp e rim e n ta l  psixologiya  b o 'y ic h a   b ir  q a n c h a   la b o ra to - 

riyalar  vujudga  k eltirild i.  T o k arsk iy   —  M o skvada,  B exterev  —  Q o z o n d a , 

N .N .L a n g e   —  O d essada s h u n d a y  la b o rato riy a  o c h ish g an .  1911-yilda  M o s­

kva  u n iv ersiteti  h u z u rid a   p ro fe sso r  C h e lp a n o v   rahbarligi  o stid a   e k sp e ri­

m e n ta l  psixologiya in stitu ti  o ch ild i.  M axsus q u rilg an  b in o g a  jo y la sh tirilg a n  

va  yaxshi  jih o z la n g a n   bu   in stitu t  h ozirgi  v a q td a  R ossiya  F e d e ra tsiy a si 

P edagogika  fanlari  ak ad em iy asi  sistem asiga  kiradi.  T o s h k e n td a   b irin ch i 

la b o ra to riy a   P .I.Iv a n o v   rah b arlig id a  T D P U   d a  tashkil  etild i.

E n d ilik d a  te x n ik a   ta ra q q iy   etish i  m u n o sab ati  b ilan  la b o ra to riy a   e k s­

p e rim e n ti  te k sh irila y o tg a n   psixik  h o d isalarg a   a lo q a d o r  b o 'lg a n   fiziologik 

ja ra y o n la rn i,  m a sa la n ,  y u ra k   va  q o n   to m irla ri,  ichki  sek retsiy a   b e zlari 

faoliyatidagi  o 'z g a rish la rn i,  a m a liy   ish  v aq tid a  m iyadagi  e le k tr to k la rin in g  

o 'z g a rish in i  ham   n a z a rd a   tu tish   im k o n in i  b erad i.  A yniqsa,  I.P .  P avlov- 

ning  shartli  reflekslar  m eto d i  psixologiya  u c h u n   g 'o y a t  sam arali  m e to d d ir.

L aboratoriya ek sp erim en ti  psixologiyani taraqqiy ettirish d a  k a tta  a h a m i­

yatga  ega.  Y u q o rid a  ay tilg an id e k ,  bu   m e to d   tekshirilishi  lo z im   b o 'lg a n  

psixik  h o d isa la m i  q a c h o n   k e ra k   b o 'ls a ,  shu  v a q td a  vujudga  k e ltirish   va 

o 'z g a rtirish g a ,  tajrib an i  k o 'p   m a rta   ta k ro rla sh   y o 'li  b ilan   sh u   h o d isa la m i 

sin ch ik lab   tah lil  qilishga  im k o n   b erad i.  E k sp e rim e n t  b ir  xil  psixik  h o d i- 

sa larn in g   ikkinchi  xil  psixik  h o d is a la r  b ilan  b o g 'la n ish in i  a n iq ro q   bilishga 

im k o n   b e rad i.  J u m la d a n ,  psixik  ja ra y o n la rn in g   fiziologik  m e x a n iz m la ri 

k o 'p ro q   e k sp e rim e n t  y o 'li  b ilan   a n iq la n a d i.  L ab o ra to riy a d a   q ilin a d ig a n  

e k sp e rim e n t  m e to d lari  b ila n   olib  b o rilg a n ,  te k sh irib   c h iq q a n   n a tija   va 

x u lo salarn i  te k sh irib   k o 'rish g a   h a m   im k o n   berad i.

H ozirgi  z a m o n   p six o lo g iy asin in g   k o 'p g in a   m u v affaq iy atlari  la b o ra ­

to riy a  e k sp e rim e n ti  tufayli  q o 'lg a   k iritilgan.  E k sp e rim e n t  m e to d in in g   p si­

xologiya sohasida q o 'llan ish i  psixologiya  m a ’lu m o tlarin i  pedagogikaga k eng 

ta tb iq   etish g a  im k o n   berad i.

A m m o   psixologiyadagi  lab o ra to riy a ek sp erim en tin in g  kam chiliklari bor. 

S h u   k a m c h ilik la rd a n   en g   m u h im i  sh u k i,  bu  m e to d d a   s u n ’iylik  b o r.  E ks­

p e rim e n t  o 'tk a z ila d ig a n  sh a ro itn in g  o 'z i tekshirilayotgan  k ish ilarn in g  psixik 

h o la tig a ,  d e m a k ,  te k sh irila y o tg a n   h o d isa larg a  va  te k sh irish   n a tijalarig a 

salbiy  t a ’sir  etishi  m u m k in .  M a sa la n ,  o 'q u v c h in in g   o 'z ig a   b e rilg a n   o 'q u v

---

m a te ria lin i  n im a  u c h u n  x o tira d a  q o ld irish  kerak lig in i b ilib ,  m a k ta b d a  yoki 

u y d a   d a rs  tay y o rlash i  u n in g   u c h u n   o d a td a g i  b ir  ish d ir,  a m m o   xuddi  shu 

o 'q u v c h in in g  la b o rato riy a sh a ro itid a,  m axsus a sb o b lar q o 'Ilan ilad ig an   o d a t- 

d a n   ta sh q a ri  e k sp e rim e n t  s h a ro itid a ,  a tay lab   ta y y o rla n g a n   e k sp e rim e n t 

m a te ria lin i  esga  olib  q o lish   ja ra y o n i  b o s h q a c h a   tu sd a   o 'tis h i  m u m k in . 

S h u n in g   u c h u n   h a m   la b o r a to r iy a   e k s p e r im e n ti  p s ix ik   h o d is a la m i 

o 'rg a n is h d a   p six o lo g iy an in g   b o sh q a   m e to d la ri  b ila n   birga  q o 'lla n ila d i.

L a b o ra to riy a   e k sp e rim e n ti  m e to d id a n   fo y d a la n g a n d a   tek sh irilu v c h i 

k ish ila rn in g  psixikasiga  va  e k sp e rim e n tn in g   n a tija larig a t a ’sir e ta   o la d ig a n  

s h a ro itn i  n a z a rd a  tu tm o q  kerak.  L a b o ra to riy a  e k sp e rim e n tin in g   natijalarini 

b o s h q a   m e to d la r  y o rd am i  b ila n   te k sh irib   k o 'ris h   kerak.