Молия бозори kitob

7.3. БИРЖАДА БАХСЛАРНИ ХАЛ ЭТИШ ТАРТИБИ. БИРЖА ЖАЗО ЧОРАЛАРИ 
Савдоларни ўтказиш, битимларни ижро этиш, шунингдек, брокерлар ва мижозлар, 
брокерлар ҳамда биржа ўртасидаги ўзаро муносабатлар жараёнида юзага келадиган баҳсли 
масалаларни бартараф қилиш мақсадида фонд биржаларида Нозолар бўйича комиссия 
тузилади. Комиссияга умумий ташкилий-услубий раҳбарлик қилиш биржа Бошқарувининг 
раиси томонидан амалга оширилади. Комиссия уч кишидан иборат бўлиб, улар биржа 
бошқаруви томонидан унинг ходилари ичидан тайинланади. Биржанинг олий юридик 
маълумотга эга ва камида беш йил юридик иш стажига эга бўлган ходим комиссияга раис этиб 
тайинланиши мумкин. Комиссия ҳимоя учун ёки мулкий ҳуқуқларнинг тикланиши учун 
мурожаат қилган манфаатдор шахсларнинг аризалари бўйича тортишувларни кўриб чиқади, 
биржа 
савдолари 
иштирокчиларининг 
ҳимояланиши 
ва 
қонуний 
ҳуқуқларнинг 
таъминланишига, шартномавий мажбуриятларнинг бажарилиши чоғида улар томонидан 
қонунчиликка риоя этишга кўмаклашади. Комиссия биржа савдоларини тайёрлаш ва ўтказиш 
жараёнида шунингдек, биржа шартномаларининг тузилиши ҳамда бажарилиши давомида содир 
бўладиган баҳсларни ҳал қилади. 
Комиссиянинг асосий вазифалари низомда кўрсатилган ва у қуйидагилардан иборат: 
савдоларни тайёрлаш ва ўтказиш жараёнида брокерлар ўртасида, шунингдек, брокерлар ва 
биржа хизматлари ўртасида юзага келадиган баҳсларни кўриб чиқиш; 
брокерлар томонидан биржа шартномаларининг имзоланишидаги низоли вазиятларни ҳал 
этиш: 
биржада тузилган биржа шартномалари бўйича юзага келадиган баҳсларни биржада амал 
қиладиган қоидаларга асосан кўриб чиқиш: 
биржа аъзолари томонидан таъсис ҳужжатлари, биржа аъзолари тўғрисидаги низом, 
биржанинг бошқа ички низом ва қоидаларига риоя этилиши масалалари бўйича низоли 
вазиятларни криб чиқиш: 
биржа аъзоларининг уларнинг ҳуқуқлари камситилмаганлиги ва биржа савдоларини барча 
иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлиги; 
тамойилнинг бузилиши тўғрисидаги аризаларни кўриб чиқиши; 
шартнома мажбуриятларининг бузилганлиги билан боғлиқ масалаларни кўриб чиқиш; 
биржанинг ички келишувларини тузиш ва бажариш билан боғлиқ бўлган масалаларни ўз 
ваколати даражасида кўриб чиқиш. 
Комиссия биржа баҳсларини ҳал қилишда биржа савдолари қоидалари ва шартнома 
мажбуриятлари бузувчиларига нисбатан айбдорлик даражасини ҳамда қонунчилик ва биржа 
қоидаларида кўзда тутилган жазо турларини белгилайди. 
Ўз ҳуқуқларини бузилган деб ҳисобловчи шахс комиссияга ариза беради ва асосланган 
ҳужжатлар илова қилади. Комиссия ҳолисона бундай аризаларни кўриб чиқади. Комиссия 
мижознинг тижорат манфаатлари, биржа бошқарув органининг қарорини бузганлик, биржа 
томонидан кўрсатилган хизматлар учун ўз вақтида ҳақ тўламаганлиги аъзолик бадалларини 
тўлашни кечиктирганлик, брокерлик жойидан бир йил давомида савдо операцияларни амалга 
ошришда фойдаланмаганлик учун брокерларга нисбатан ва брокерлик идораларига нисбатан 
жазолар қўллаб, уларни савдолардан вақтинча четлаштиш, жарималар солиш, қайта 
аттестацияга жўнатиш, биржа аъзолари сафидан ўчириш мумкин. Биржа аъзоларининг сафидан 
чиқариш Бошқарувнинг тавсиясига кўра кузатувчи кенгаш томонидан амалга оширилади. 
Биржа брокерларининг харидор мижозлар ёки қимматли қоғозлар сотувчилари билан 
ўзаро муносабатлари ҳам узоқ вақтли, ҳам қисқа муддатли хусусиятга эга. Дастлабки ҳолатда 
бу муносабатлар брокерлик хизматлари кўрсатиши учун шартномалар билан, иккинчи вазиятда 
эса топшириқ шартномаси билан расмийлаштирилади. Шуни назарда тутиш лозимки, биржа 
брокерлари нафақат мижозларнинг талабномалри бўйича битимларни автоматик тарзда 
тузишади, балки, айрим маънода улар учун маслаҳатчи, қимматли қоғозларининг номинал 
эгаси, шунингдек, уларнинг ишончли бошқарувчиси ҳам ҳисобланади. Шартномаларни тузиш 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

133 
жараёнида брокерлар мазкур дарсликнинг 23- бобида ёритилган қатор расмиятчиликларга риоя 
этиши, шунингдек, мижозларни содир бўлиши мумкин бўлган хатарлардан огоҳлантириши, 
уларга ўз операцияларининг моҳиятини, биржа савдолари қоидаларининг зарур ҳолатларини, 
хусусан, битимнинг бажарилмаганлиги учун жавобгарлик, тўловлар тартиби ва йўналиши, 
уларни амалга ошириш муддатлари, қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун 
буйруқларнинг турлари ҳамда моҳияти билан боғлиқ вазиятларни тушунтириши, мижозларга 
топшириқ шартномасининг тўлиқ тушунарли бўлмаган мавқеларини аниқлаши ва 
тушунтириши лозим. Мижоз ва брокер ўртасида тезник шат-шароитлар келишувининг 
баённомаси имзоланиши мумкин. Унда томонлар бир-бирининг телефон, факс, электрон почта 
ва шу кабиларнинг рақамлари билан алмашишади, таекор ўзаро ҳамкорлик учун масъул бўлган 
ишончли шахаларни тайинлайди, маслаҳатлар ва ҳисоботларнинг даврийлигини белгилайди. 
Биржа савдоларида қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун топширқ 
шартномасини тузишда биржа савдоларининг қоидаларида назарда тутилган бўлиб, 
андозалаштирилган хусусиятга эга бўлган буйруқлар ёки топширқлар муҳим ўрин тутади. 
Бозор буйруғи – бу муайян қимматли қоғозларни энг фойдали жорий нарх бўйича харид 
қилиш ёки сотиш учун буйруқ, яъни қимматли қоғозларни энг паст нархда харид қилиш учун 
ёки уларни убу буйруқни олиш вақтидаги энг юқори нархда сотиш учун буйруқ. 
Лимитли буйруқ - бу қимматли қоғозларни махсус келишилган нархда ёки энг фойдали 
шартларда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ, яъни Ушбу буйруқда сотишнинг энг кам нархи 
ёки харид қилишниниг энг юқори нархи келишилади. Агар лимитга эришилмаса, брокер 
томонидан буйруқ бажарилмаслиги керак. Сотиш учун берилган лимитли буйруқда келишилган 
нарх доимо жорий сотиш нархидан юқори бўлдаи (аксинча, харид қилиш учун берилган 
лимитли буйруқда бу нарх доимо жорий сотиш нархидан паст бўлади). Масалан, мижоз 
брокерга «Тошкент гўшт» акциядорлик жамияти акцияларининг ҳар бири 100,5 сум нархда 
сотилаётган вақтда уларни 100 сумдан сотиб олиш учун буйруқ беради. Агар нархлар 100 
сумгача ва ундан пастга тушса, брокер буйруқни амалга оширади. Агар нархлар ушбу 
даражагача етмаса (масалан, фақат 100,1 сумгача тушса), брокер ҳеч қанақа ҳаракатни амалга 
оширши мумкин эмас. Лимитли буйруқнинг қисман бажарилишига ҳам йўл қўйилади, яъни 
агар мижоз томонидан 500 та акцияни уларнинг ҳар бирини 100 сумдан сотиш учун буйруқ 
берилса, бироқ харидор фақат 200 та акцияга топилса, брокер 200 та акцияни сотади. 
Стоп-буйруқ (буферли буйруқ) – брокерга қимматли қоғозларни нархлар буйруқда 
айтилган даражага етган вақтда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ. Бу шуни англатадики, 
«буфер нархи»га эришиш биланоқ буйруқ автоматик тарзда бозор буйруғига айланади. 
Масалан, мижоз ўз брокерига муайян акциядорлик жамиятининг 200 та акциясини сотиб олиш 
учун буфер нархини 800 сум қилиб белгиланган ҳолда буйруқ беради. Нархлар 800 сумга 
етгнадан кейин, сотув учун кейинги таклиф бўйича битим амалга оширилади, ушбу таклиф 
бўйича нарх 800 сумдан юқори ёки паст бўлиши мумкин. 
Буфер лимитли буйруқ - брокерга қимматли қоғозларни нархлар буйруқда айтилган 
даражага етган вақтда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ. Яъни, «буфер нархи»га эришиш 
биланоқ буйруқ автоматик тарзда (бозор буйуруғига эмас) лимитли буйруққа айланади. 
Масалан, «100 та 500 дан «Тошкент гўшт», 480,5 дан паст бўлмаган лимитда сотилсин», деган 
буйруқ шуни англатадики, ҳар бир акция учун 500 сумдан буфер нархига эришилганда 
«Тошкент гўшт» нинг 100 та акцияси сотилдаи, лекин бир акциянинг рахи 480,5 сумдан кам 
бўлмаслиги керак. Акс ҳолда буйруқ бажарилиши мумкин эмас. 
Буйруқларга қуйидаги қўшимчалар берилиши мумкин: 
«Бутунлай ёки ҳеч қачон» - бу буйруқ зудлик билан тўлиғича бажарилишини ёки бекор 
қилинишини англатади. 
«Ижро этилсин ёки бекор қилинсин» - буш уни англатадики, бундай гап киритилганда 
буйруқ бажарилиши, ижро этилмаган қисми эса, бекор қилиниши мумкин. 
«Очилиш вақтида» (ёки «ёпилиш вақтида») – бу буйруқ биржа очилганидан кейин (ёки 
ёпилиши олдидан) биринчилар қаторида ижро этилиши лозимлигини билдиради. 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

134 
«Нарх пасайтирилмасин» (ёки «нарх кўтарилмасин») – бу қимматли қоғозлар майдаланган 
ҳолларда ёки бошқа кутилмаган вазиятлар содир бўлганда буйруқда кўрсатилган нарх ҳеч 
қачон тузатилиши мумкин эмаслигини англатади. 
Буйруқлар, шунингдек, яна қуйидагиларга бўлиниши мумкин: 
Кунлик бууйруқ - фақат мижоз томонидан кўрсатилган савдо кунида амал қилади. Барча 
буйруқлар бир кунлик буйруқ сифатида эътироф этилади, агар бу алоҳида айтилмаган бўлса. 
Очиқ буйруқ - мижоз уни бекор қилмаганга қадар ёки бажарилмагунича амал қилади. 
«ўз зиммамга олмайман» буйруғи шуни англатадики, брокер мижознинг қимматли 
қоғозлари билан битим тузиш имконияти бой берганлиги учун жавобгарликни ўз зиммасига 
олмайди. Бу буйруқ брокерга мижоз томонидан белгиланадиган лимит доираисда нархни ва 
буйруқни бажаришнинг вақтини белгилаш бўйича ўз фикрларидан фойдаланиш имконини 
беради. 
Кўламли буйуруқ - мижознинг брокерга бир вақтнинг ўзида турли шартлардаги бир неча 
лимитланган буйруқларни қаторисига бажариш буйруғини англатади. Буйруқнинг мақсади 
қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишнинг энг қулай «ўртача» нархига эришишдан 
иборат. 
Муқобил буйуруқ - мижознинг у ёки бу қимматли қоғозларни харид қилиш ёхуд сотиш 
топшириғини билдиради. Буйруқ мижоз томонидан кўрсатиган номларнинг бири бўйича 
бажарилиши биланоқ, бошқа буюртмалар автоматик тарзда олиб ташланади. 
ўтказма буйруқ - бир турдаги қимматли қоғозларни сотишдан тушган тушумлардан бошқа 
қимматли қоғозларни харид қилишда фойдаланишни назарда тутади. 
«ҳаммаси ёки ҳеч нарса» буйруғи – мижознинг қимматли қоғозлар туркумини бутунлай 
сотиш ёки харид қилиш топшириғини англатади. Агар брокер мазкур шартни бажара олмаса 
буйруқ бекор қилинади. 
Бўлиб ўтган савдоларнинг натижаларига кўра брокер томонидан мижознинг буйруғи 
бажарилмаган ҳолларда брокер унга бажарилмаганлик сабаблари ҳақида хабар қилади. Бунда у 
талабномаларни савдоларга қўйиш, қимматли қоғозлар ва пул маблағларини олдиндан 
муҳосара қилиш операциялари бўйича бажарган ишлари учун мижоздан ушбу операцияларга 
қилинган харажатларнинг қопланишини сўраш ҳуқуқига эга. Амалиётда аксарият кўп ҳолларда 
брокернинг мижозлар билан битим тузмасдан кўрсатган хизматларига ҳақ тўланмайди. 
Агар брокер битимни амалга оширса, у мижозга ҳисобот бериши керак. Унда аввал 
тузилган топшириқ шартномасининг бажарилганлигини билдирган ҳолда, брокер мижозга 
қатор ҳаракатлар ва тўловларни, шу жумладан, биржага ҳамда брокернинг воситачилик ҳақини, 
депозитарийга хизмат ҳақини ва шу каби тўловларнинг амалга оширилишини таклиф этади. 
Топшириқ шартномасининг бажарилиши жараёнида брокерлар ва уларнинг мижозлари 
ўртасида юзага келган баҳслар, буйруқларга аниқ риоя этиш масалалари умумий белгиланган 
тартибда биржанинг Низолар бўйича комиссияси томонидан ёки хўжалик суди органлирда 
кўриб чиқилиши мумкин.