Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

 
2.1.1.Бевосита гап бўлаклари билан алоқаланган парантезалар 
 
Парантезалар деярли барча гап бўлаклари билан бевосита 
алоқаланиши мумкин. Фақат улар кесим билан алоқаланган ҳолатларда 
кесим гапнинг маркази, асоси бўлганлиги учун парантезалар муайян бир 
бўлак билан эмас, балки яхлит гап билан алоқаланган деб ҳисобланади. Аммо 
бевосита кесимнинг ўзи билан ҳам алоқаланадиган парантезалар мавжуд, 
шунинг учун ўрни билан, қисқа бўлса-да, уларга ҳам тўхталиб ўтамиз.
I. Эга билан бевосита алоқаланган парантезалар структурал жиҳатдан 
турли кўринишларда бўлиши мумкин: 
133
Тошалиев И. Кўрсатилган диссертация.-Б. 106 – 107. 

---

- 70 - 
70 
1. Сўз шаклидаги парантеза эга билан бевосита алоқаланади: Обрў 
ҳам шунчалар бўлар-да. Ишончим комилки, агар Нортожиев (яъни Горбачев) 
жиннихонага ѐтқизилса, бундан ортиқ обрў ололмайди (Т.Малик, 
“Шайтанат”романи). Бир ерда танга пул зарб этиш ҳақида гап борарди. 
Бошқа маъданлар қатори танга таркибида мушк (арабча “муск”) ҳам 
эслатилади (С.Сиѐев, “Донишманд” бадиаси). Бир вақт оппоқ соқолли, қари, 
бўшашғон бир чол (куѐв тўра) устига зарбоф тўн кийиб, катта ўрама 
белбоқ боғлағони ҳолда ... секингина судралиб аравага яқинлашди (Чўлпон, 
“Қор қўйнида лола” ҳикояси). Мисолларда асосий гапда эга позициясидаги 
сўз, сўз шаклидаги парантезалар билан изоҳланган. 
Бадиий нутқда ѐзувчи гумон олмоши билан ифодаланган эгани 
тингловчи учун ноаниқлигига чек қўйиш мақсадида ҳам тавсиф объектини 
кўрсатувчи парантезалардан фойдаланади. Парантезалар эса эга характерида 
ифодаланади ва шу билан бирга гумон олмошининг маъносини 
конкретлаштиради: Начора! Биров ўша машъум чоҳни осонгина айланиб 
ўтар (Бўстон, Марат), биров югуриб-елиб бошқа йўллар ахтарар 
(Жавлибой), биров унга мутлақо йўламасликни афзал кўрар (Мадҳиддин) – 
мен эса сакрайман, кимларнингдир ҳадиксирагани, чекингани, мудаббирлик 
қилганига қасдма-қасд сакрайман – эҳтимол, ўшаларнинг ўрнига, ўшаларнинг 
ўзи учун! (Эркин Аъзам, “Отойининг туғилган йили” қиссаси) 
Парантезаларнинг кириш тури ҳам эга билан бевосита алоқаланиши 
мумкин: Айниқса, ўзи сержаҳл бўлишига қарамай, Асрора уни эркалатиб 
қўйганди (Саид Аҳмад, “Уфқ” романи). Гапдаги айниқса кириш парантезаси 
эга позициясидаги Асрорани алоҳида ажратиб кўрсатиш, таъкидлаш учун 
қўлланган, албатта, мазкур гапдан олдинги гапларда, матнда бошқаларнинг 
ҳам эркалатиши билан боғлиқ ифодалар мавжуд, шунинг учун ана шундай 
парантеза воситасидаги таъкидга эҳтиѐж туғилган. Айни позицияда албатта, 
хусусан, масалан, авваламбор каби бир қатор кириш парантезалар ҳам 
келиши мумкин.   

---

- 71 - 
71 
2. Сўз бирикмаси шаклидаги парантеза эга билан бевосита 
алоқаланади: Бир вақтлар Зарафшон боғида боғбон бўлган Муборизхон 
(аввалги Афзалбек) Акбар ва Мирмуҳаммаднинг гапларини Байрамхонга 
етказиб юриб унинг яқин одамига айланган эди (П.Қодиров, “Авлодлар 
довони”романи). Парчадаги эга, яъни Афзалбек сўз шакли аввалги 
Муборизхон сўз бирикмаси шаклидаги парантеза орқали аниқлаштирилган.
Нутқий 
ситуация 
жараѐнида 
сўз 
бирикмаси 
шаклидаги 
парантезаларнинг мураккаб кўринишларини киритиш ҳам бадиий нутққа 
аниқлик киритади, асарнинг бошланиш қисмида рўй бериб ўтган муҳим 
воқеага ишора қилиш, эсга солиш каби функцияларнинг воқеланишига 
туртки бўлади: Бир маҳал отин хола (Сепкилли холанинг қўли эгрилигидан