- 85 -
85
билан мазмуний яқинлашган, аниқлик киритиш, изоҳ бериш каби қўшимча
маъно юзага чиққан.
Парантез конструкциялар содда йиғиқ гап шаклида киритилиб, феъл
кесимида кўзга ташланмаган субъектив модалликни тингловчига рўй-рост
намоѐн қилади:
Бу жиҳати мендан ўтганмикан деса, Элчиев унақа эмас,
табиатан дали-ғули, суюнса – етти маҳаллага жар солгудек, куйинса ҳам
бир кун ичига ютади, икки кун ютади, ахийри, очиқ-ошкор портлайди.
(Мана, портлаб ѐтибди-ку!) Ишқилиб, шу қизнинг бир дарди бор (Эркин
Аъзам, “Жавоб” қиссаси).
Муаллиф контекстда асар бадииятини таъминлаш мақсадида гап
бўлакларини тушириб қолдиради. Парантеза (содда ѐки қўшма гап шаклида)
эса ана шу матнда ифодаланмаган бўлакка аниқлик киритиш, матннинг
мазмуний бутунлигига путур етказмаслик ниятида киритилади:
Лекин, ҳамон
сунъий кулимсираб: - Ҳа, тозаланаѐтибди, - деди. – Энди қолганини бирга
тозалайлик. Ҳар қандай раҳбарга ҳам сиздай юз-хотирга бормайдиган бир . .
. (Зуфар Ҳакимович “маслаҳатчи” демоқчи эди, лекин озлик қиладигандай
бўлди), бир мададкор керак (П.Қодиров, “Уч илдиз” романи).
Келтирилган
матнда от-кесим ифодаланмаган, парантеза эса содда ѐйиқ гап функциясида
ўринлашиб от-кесимнинг мазмунини ўзида мужассам этган ва натижада
бутун контекстнинг мазмуний мундарижасига аниқлик киритилган.
Қўшма гап шаклидаги парантезалар ҳам
кесим билан мазмуний
боғланиши, кесимдан англашилган мазмунни изоҳлашга ѐки сўзловчининг
кесим мазмуни ҳақидаги баҳосини кўрсатишга хизмат қилиши мумкин:
Қоши
қалин, қоп-қора (ойим пардоз қилмас, аммо “қош сув ичади” деб ўсма
қўярди). Тушундим. Демак, тоғамникига борамиз (Ў.Ҳошимов, “Дунѐнинг
ишлари” қиссаси).
Микроматн шаклидаги парантеза ҳам асосий гапнинг кесими билан
алоқаланиши мумкин. Бадиий нутқда баъзан муаллиф тингловчи учун муҳим
бўлган қўшимча ахборотни асосий гап таркибида беришни ҳохламайди, уни
- 86 -
86
микроматн кўринишида, алоҳида абзац сифатида контекстга киритади:
“Нега, домла? Домла бўлгач, хомтоку пайванддан бошқа яна бирор ҳунар
ҳам керак-ку? Ия, шундай ҳунар бор-ку ўзи!”.
(Келинг, биз ҳам уни “домла” деб атай қолайлик. Яхшидир – ѐмондир,
бир адибни, “домла” атасак, ростакам домлалар мартабасидан тушиб
қолмас! У ѐғини айтсангиз, ѐзувчи қавми ҳам аслида муаллим: адабиѐтни сев
дейди, яхши бўл, ѐмонликдан тийил, дейди! Мабодо уни бошқа бирор ном
билан атагудек бўлсангиз, бу тангу тор, майдагап даврада дарров “Кимни
ѐзибди экан? Нима дебди?” қабилидаги ҳар хил шубҳа-гумонларга ботиб
юрасиз – кимга зарил?! Домла, домла, вассалом! Домладан кўпи борми?
Салла ўрагани ҳам, салласиз ваъз айтгани ҳам - домла-да!) (Эркин Аъзам,
“Ёзувчи” ҳикояси). Келтирилган бадиий контекстда от-кесим (
домла)нинг
моҳияти, айнан нима сабабли шу лақабнинг танланишига микроматн
қолипидаги парантеза ойдинлик киритган. Парантеза фақатгина
от-кесим
маъносини изоҳлабгина қолмасдан, балки бутун матн мазмуни билан
алоқаланган.
Микроматн кўринишидаги парантезалар асосий гапда ифодаланган
феъл-кесим билан алоқаланиб, мазмуний контрастлик муносабатларини ҳам
ҳосил қилиши мумкин:
Хотин ҳамон оғзидан кўпик сачратиб қўшқўллаб
тиззасига шапатилар, аммо йиғламас эди. (Йиғласа яхши бўларди... Ҳар
қалай, кўнгли эрийди... Тил-забони очилади.) Хотин борган сайин авжга
минар, ҳали-вери жағи тинадиганга ўхшамасди (Ў.Ҳошимов, “Ўзбек иши”
ҳикояси). Қуйидаги парчада ҳам ана шундай ҳолатни, тўғрироғи, икки нуқтаи
назар ўртасидаги контрастликни кўриш мумкин:
...Беш тийин нима,
қаерларда тушиб қолмайди? Қурумсоқ экан!
(Йўқ, уни истаган нарсада айблаш мумкиндир, лекин зиқна, майдакаш
деб бўлмайди. Асло. У ҳар қандай пулга қўлнинг кири деб қараган. Зиқна ѐки
баъзи бировлардек тутумли, уддабурон бўлганида, елкасини қисиб юрмасди
бундай. У ўша хушрўй сотувчининг муомаласига, сурбетлигига тоқат
- 87 -
87
қилолмади, холос. Қўл силтаб ўтиб кетаверса ҳам бўларди-ю, хуноб
аҳволдалиги учунми, бирдан ўзини тутолмай қолди) (Эркин Аъзам, “Жавоб”
қиссаси).
Хуллас, бевосита гап бўлаклари билан алоқаланган парантезаларнинг
бадиий матнда қўлланиши
жуда хилма-хил ва мураккаб, юқорида кўриб
ўтилган ҳолатлар уларнинг асосийларидир, холос. Ёзувчининг бадиий
ниятига уйғун ҳолатда бунда бениҳоя кўп хусусий ҳолатларнинг
мавжудлигини биз асло инкор этмаймиз.
Do'stlaringiz bilan baham: 
