Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

Уни биз, афсуски // билмайлар кетайлик // билмаганимиз яхшийди // билмасак 
қанийди..., биламиз тарзида конструкция тузилиши мумкин. Бу каби 
ҳолатлар, айниқса, бадиий матнда кўп кузатилади. Ўрни келганда шуни ҳам 
айтиб ўтиш жоизки, киришларнинг асосий гапдан интонацион ажратилиши 
киритмаларга қараганда кучсиздир, киритмалар эса асосий гапдан 
интонацион жиҳатдан кучлироқ ажратилган бўлади, шунинг учун ҳам 
киритмалар ўқувчи (тингловчи) диққатини тезроқ ўзига жалб қилади. Бу 
ҳолат нутқ таъсирчанлигини, бадииятини таъминлашда алоҳида қимматга эга 
эканлигини ҳисобга олиб, биз киритмаларга кўпроқ эътибор берамиз (Бу 
ҳақда ишимизнинг учинчи бобида батафсил тўхталамиз).
Албатта, парантезаларнинг бу икки тури ўз ичида яна хилма-хил 
мазмунларни ифодалайди. Шунинг учун ҳам тилшуносликда киришлар ҳам, 
киритмалар ҳам семантик ѐки функционал жиҳатдан тасниф қилинади, бу 
жиҳатдан уларнинг ҳар хил миқдордаги турлари ажратиб кўрсатилади. 
Масалан, А.Ғуломов киришларнинг маъно жиҳатидан, асосан, қуйидаги 
турларини қайд этади: 1)сўзловчининг айтилаѐтган фикрга муносабатини 
билдирадиган; улар ўз ичида яна гуруҳланади, яъни: ишонч, ростлик 
билдирадиган(албатта, 
сўзсиз, 
ҳақиқатан 
каби), 
гумон, 
шубҳа 
билдирадиган (балки, эҳтимол, чамаси каби); 2)гапда ифодаланган фикрга 
боғлиқ равишда туғилган эмоцияларни билдирадиган (афсус, аттанг, 
бахтимизга каби); 3)сўзловчининг фикрнинг ифодаланиш, шаклланиш 
йўлига муносабатини билдирадиган (умуман олганда, гапнинг очиғи, қисқаси 
каби); 4)сўзловчининг гаплар орасидаги мазмун муносабатига қарашини 
ифодалайдиган (демак, шундай қилиб, бундан келиб чиқадики каби); 5)фикр 
манбаини, кимга қарашли эканлигини билдирадиган (менимча, унинг сўзига 
қараганда, айтишларича каби); 6)фикрларнинг тартибини билдирадиган 

---

- 60 - 
60 
(биринчидан, аввало, иккинчидан каби).
114
Рус тилшунослигида ҳам 
киришларнинг, асосан, 6-8 та атрофидаги маъно тури ажратилади.
115
 
Киритмаларнинг ҳам маъно турларини белгилашга айрим 
тадқиқотчилар ўрни билан эътиборни қаратганлар. Масалан, И.Тошалиев 
ўзбек тилидаги киритма конструкцияларнинг қуйидаги семантик турларини 
ажратиб кўрсатган: 1)изоҳлаш, тушунтириш характеридаги, 2)аниқлаш, 
чегаралаш характеридаги, 3)номлар ҳақида қўшимча маълумот берувчи, 
4)конкретлаштириш, шарҳлаш характеридаги, 5)асосий гап мазмунини 
ривожлантирувчи, 
6)субъектив-эмоционал 
муносабат 
ифодаловчи, 
7)характеристика, справка берувчи, 8)фикр баѐн қилиш услубини изоҳловчи, 
9)фикрларни ўзаро боғлашга хизмат қилувчи, 10)манба кўрсатувчи, 
11)ремарканамо, 12) мураккаб мазмунли киритмалар.
116
Бу таснифнинг 
унчалик ҳам холис ва асосли эмаслиги ундаги гуруҳларнинг номланишидаѐқ 
кўриниб турибди. Табиийки, “изоҳлаш ва тушунтириш”, “аниқлаш ва 
чегаралаш”, “қўшимча маълумот бериш”, “конкретлаштириш, шарҳлаш”, 
”характеристика, справка бериш”, “манба кўрсатиш”, “ремарка” каби 
ифодалар ва тушунчалар моҳиятан бир-биридан жуда кескин фарқ қилмайди.
“Мураккаб мазмунли киритмалар” тарзидаги семантик гуруҳ номи ҳам 
таснифнинг пухта эмаслигини кўрсатади. Шунинг учун ҳам бундай 
таснифлаш ва ундаги гуруҳлашни муваффақиятли деб айтиш қийин. 
Аслида киритмаларни юқоридагидай конкрет семантик гуруҳларга 
бўлишга уриниш мақсадга мувофиқ эмас. Зотан, В.В.Бабайцева ва 
Л.Ю.Максимовлар тўғри таъкидлаганларидек, кириш бирликларни муайян 
миқдордаги функционал-семантик гуруҳларга жамлаш мумкин бўлса-да, 
киритма конструкциялар жуда ҳам хилма-хил қўшимча маълумотларни 
ифодалаш имкониятига эга, шунинг учун ҳам уларнинг семантик турларини 
114
Ғуломов А., Асқарова М. Кўрсатилган асар.-Б. 156 - 157. 
115
Масалан, қар.: Бабайцева В.В. Русский язык. Синтаксис и пунктуация. –М.: Просвещение, 1979. -С. 181-
183. 
116
Тошалиев И. Кўрсатилган диссертация.-Б. 47 - 87. 

---

- 61 - 
61 
аниқ белгилаш қийин.
117
Маълумки, кириш бирликларнинг аксарияти бошқа 
тилларда бўлгани каби ўзбек тилида ҳам муайян сўз (масалан, албатта,