Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Ариза, у ҳам таклифга ўхшаб, фуқаронинг муайян субъектив ҳуқуқ ва манфаат­
ларини бузилиши билан боғлиқ бўлмаган мурожаатидир. Унинг предмети аввалом­
бор, фуқаронинг қонуний ҳуқуқ ва эркинликларини (мисол учун, ФҲДЁ орган-
ларига никоҳни рўйхатдан ўтказиш тўғрисида ариза бериш) тегишли органлар 
орқали рўёбга чиқариш ҳисобланади. Ариза билан мурожаат қилиш қачонки, 
фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари тегишли органларнинг ҳаракатларига бевосита 
боғлиқ бўлиб, уларнинг бундай ҳаракатларисиз бундай ҳуқуқ ва эркинлик ларни 
амалга ошириш мумкин бўлмайди ёки қийинроқ кечади. Шундай қилиб, ариза 
кўриб чиқиш учун мажбурий бўлган, асосли бўлган ҳолда эса — бу бўйича тегиш-
ли чораларни қабул қилиш тўғрисидаги илтимос ҳисобланади. Ундан ташқари, 
аризанинг вазифаси турли хил камчиликлар, ҳисобга олинмаганликлар, суистъе-
молчиликлар тўғрисида тегишли қарор қабул қилувчиларни ҳабардор қилиш 
ҳисобланади. Шундай қилиб, аризани икки хил мазмунда: ариза­илтимоснома 
ва ариза­хабар сифатида кўриб чиқиш мумкин.
Шикоят — бу фуқаронинг бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари ёки қонуний 
манфаатлари тўғрисидаги мурожаати. Шикоятнинг предмети давлат ҳокимияти 
органлари, ўзини­ўзи бошқариш органлари, ташкилотлар, уларнинг мансабдор 
шахсларининг қарорлари ёки ҳаракати (ҳаракатсизлиги) устидан, бу қарорлар ёки 
ҳаракат (ҳаракатсизлик) оқибатида жисмоний шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинли-
клари ва қонуний манфаатлари бузилган бўлса, уларга баҳо бериш учун тақдим 
этилади. Агар, фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ёки қонуний манфаатлари-
ни амалга оширишига тўсқинлик қилинган бўлса, фуқарога ноқонуний равишда 
бирор бир мажбурият юклатилган бўлса ёки у ноқонуний жавобгарликка тортил-
ган бўлса, унда бузилган ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ва тиклаш бўйича чоралар 
кўрилиши керак. Шикоят ўзида мурожаат қилувчи субъект ёки унинг вакили 
бўлган шахснинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги илтимо-
сини акс эттиради. Шикоят қилишнинг икки тури мавжуд: судлов ва маъмурий.
Ҳуқуқий ҳужжатларда ва қонунчиликда кўпинча фуқаролар мурожаатлари нинг, 
илтимоснома, хат, мурожаатнома каби бошқа шакллари ҳам алоҳида кўрсатилади. 
Бироқ, батафсил кўриб чиқиладиган бўлса, хулоса қилиш мумкинки, улар тўла 
равишда юқорида кўрсатиб ўтилган уч хил бўлинишга тўла мос тушади.