Ork, Sedna, Varuna va Kvavar nomli transneptun obyektlar ham plutoid sanaladi. Balki, yaqin
yillar ichida ushbu obyektlarni ham kichik sayyoralar safiga qo‘shish haqida qaror qabul qilinsa
ehtimol.
Azimov ushbu hikoyani yozgan o‘sha 1965-yildan buyon shuningdek, yirik
sayyoralarning, shuningdek, Plutonning ham yangi tabiiy yo‘ldoshlari kashf etildi. Ular ichida
e’tiborga molik bo‘lgan eng asosiylardan biri 1966-yilda farang astronomi Oduen Dolfyus
tomonidan Saturnning hisob bo‘yicha o‘ninchi yo‘ldoshining kashf etilishini aytib o‘tish
mumkin. Olim ushbu yo‘ldoshga qadimgi yunon mifologiyasidagi Yanus nomini bergan.
Afsonalarga ko‘ra Yanus – ikki xil qiyofali ma’bud bo‘lib, u ikki taraflama harakat ma’budi,
masalan, eshiklar, yo‘laklar va shu kabilarning ma’budi bo‘lgan.
Plutonning yo‘ldoshi – Xaron haqida ham alohida to‘xtalib o‘tsa arziydi. Uni 1978-
yilda AQSHlik astrofizik Jeyms Kristi kashf qilgan. Xaron – yunon afsonalariga ko‘ra, vafot
etgan odamlarning ruhini Yer osti saltanatidagi Stiks daryosidan olib o‘tib qo‘yuvchi ma’bud
bo‘lgan.
1970-yillardan boshlab, insoniyat koinotga kosmik kemalarni uchira boshladi.
Xususan, 1979-yilda fazoga uchirilgan «Voyajer-2» va «Voyajer-2» sayyoralararo tadqiqot
kemalari, astronomlarga ilgari noma’lum bo‘lgan va Yerdagi teleskoplar bilan ko‘rib
bo‘lmaydigan yangi-yangi osmon jismlarini ko‘rish imkoni berdi. Voyajerlar va boshqa
40
kosmik kemalar, shuningdek «Xabbl» teleskopi yordamida Quyosh tizimidagi yirik
sayyoralarning yana ko‘plab yo‘ldoshlari kashf etildi. Ma’lum bo‘lishicha, Yupiter, Saturn va
Uran va Neptunda ilgari noma’lum bo‘lgan yana o‘nlab yo‘ldoshlar mavjud ekan. Ushbu
sayyoralar atrofida katta-kichik tabiiy yo‘ldoshlardan iborat butun boshli yo‘ldoshlar tizimi
harakatlanar ekan. Xususan, 2016-yil holatiga Yupiterning 67 ta, Saturnning esa 62 ta yo‘ldoshi
aniqlangan. Uranda 27 ta, Neptunda esa 12 ta yo‘ldoshlar borligi ham aniq ma’lum.
Shuningdek, Plutonning ham Xarondan tashqari yana 4 ta yo‘ldoshi aniqlangan. Ushbu
yo‘ldoshlarning aksariyati juda kichik o‘lchamlarda bo‘lib, ularning soni juda ko‘pligidan har
birining nomi va ushbu nomning nimani anglatishi haqida to‘xtalib o‘tirishni joiz topmadim.
Bu tarzda kitobxonni zeriktirib qo‘yish niyatidan yiroqman.
Shuni alohida qayd etib o‘tmoqchimanki, hozirda Mars va Yupiter orasida
harakatlanuvchi mitti sayyoralarning, ya'ni, asteroidlarning soni ham yuz minglab ekanligi
ma’lum va ularning har biriga nom qo‘yib chiqishda, shuningdek, katta sayyoralar atrofidagi
o‘nlab mayda yo‘ldoshlarga va transneptun hududdagi minglab katta-kichik obyektlarga nom
berishda muayyan qiyinchiliklar kelib chiqishi tabiiy. Shu sababli, Quyosh tizimidagi
obyektlarda qadimgi yunon va Rim afsonalaridan, yoki, ingliz folkloridan kelib chiqib nom
berish an’anasi allaqachon o‘z mantig‘ini yo‘qotgan. Xususan, hozirda asteroidlar orasida ilm-
fanga ulkan hissa qo‘shgan olimlar sharafiga qo‘yilgan nomlarni (masalan, Azimovning
sharafiga ham Asimov asteroidi nomlangan) yoki, shaharlar nomi bilan atalganlarini ham
uchratish mumkin (masalan, 2007 yilda O‘zbekistonlik olimlar tomonidan kashf etilgan mitti
sayyoraga Samarqand nomi berilgan). Asteroidlar va transneptun obyektlar nomi haqida gap
ketganda yana shuni e’tiborga olish kerakki, ushbu obyektlarning Sereradan boshlab tartib
bo‘yicha nechanchi bo‘lib kashf etilganiga qarab, nomining old qismida tartib raqami ham
albatta qo‘shib yoziladi. Masalan, (1)Serera, (2)Pallada, (3)Yunona... va shu tarzida,
(433)Eros, (1566)Ikar, (2439)Ulug‘bek (Mirzo Ulug‘bek sharafiga), (5020)Asimov,
(210271)Samarqand va ho kazo. Xuddi shunga o‘xshab, kichik sayyoralarning nomlari oldidan
ham, Sereradan boshlab Kichik Sayyoralar Markazi (KSM) tomonidan biriktirilgan maxsus
raqam bilan qayd etib boriladi. Masalan, (1)Serera, (134340)Pluton, (136108)Haumea,
(136199)Erida, (136472)Makemake, (90377)Sedna va ho kazo.
Hikoya so‘ngida yana bir qiziq ma’lumotni keltirib o‘tishni joiz topdim.
Aytib o‘tildiki, 1930 yilda kashf qilingan Pluton, uzoq yillar mobaynida, aniqrog‘i
2006-yilgacha, Quyosh tizimining to‘qqizinchi sayyorasi sifatida e’tirof etib kelingan edi.
Pluton katta sayyoralar safidan «quvilgach», Quyosh tizimida 8 ta yirik sayyora qoldi. Biroq,
2016-yilning 20-yanvar sanasida, yana o‘sha bizga yaxshi tanish bo‘lgan Kaliforniya
Texnologiya Universiteti olimi Maykl Braun va uning hamkasbi – Konstantin Batiginlar
birgalikda shov-shuvli chiqish qilishdi. Ularning ishontirib aytishicha, Quyosh tizimida aslida
to‘qqizinchi sayyora mavjud ekan va u Pluton orbitasidan ancha narida, Koyper belbog‘i va
tarqoq diskdan ham keyin, xullas kalom, Quyosh tizimining eng chetida harakatlanar emish.
Olimlarning hisob-kitobiga ko‘ra, hozircha hech kim ko‘rmagan va mavjudligi to‘liq
isbotlanmagan mazkur noma’lum sayyoraning massasi Yer massasidan 10 barobar katta bo‘lib,
u Neptun orbitasidan ham 20 marta uzoqroqda joylashgan. Noma’lum sayyoraning Quyosh
atrofini aylanib chiqish davri taxminan 10000-20000 Yer yiliga to‘g‘ri kelarmish. Lo‘ndasini
41
aytganda, ushbu sayyora haqida hozircha juda oz narsa ma’lum xolos va aniqlangan
ma’lumotlar ham juda katta xatolik darajasiga ega (o‘zingiz o‘ylang, 10000 va 20000 yil
orasida yana 10000 yil borku, bu olimlar bo‘lsa, taxminan shuncha deb og‘zini bir chetidan
chiqib ketmoqda ). Shu jumladan, ushbu, hozircha borligiga ham, yo‘qligiga ham ishonish
qiyin bo‘lgan sayyoraga qanday nom berilishi ham noma’lum. Uni «kashf qilgan» olimlarning
o‘zi, ya'ni, Braun va Batigin o‘zaro suhbatda sayyorani «semizoy» (inglizcha fatty) deb
atashadi. Shuningdek, ularning ilmiy jamoalarida gohida bu sayyorani Yosafat (Jehoshaphat)
deb ham atab turishadi. Biroq, olimlar o‘zi sayyoraga nom berish borasida «jahon
hamjamiyatiga ishonishlarini» bildirishgan. Ilmiy manbalarda ushbu noma’lum sayyora haqida
gap borganda uni shunchaki «to‘qqizinchi sayyora», yoki, «sayyora IX» deb atashmoqda.
Ayrim OAVlarda esa, unga allaqachon Niburu deb ham nom to‘qib qo‘yishgan. Afsonalarga
ko‘ra, Niburu oxirizamon darakchisi bo‘lib, ushbu nomli sayyora Yer bilan to‘qnashar emish.
Xususan, qadimgi Bobilliklar orqali bizga yetib kelgan, qadimgi Akkad va Shumer
madaniyatiga taalluqli «Enuma Elish» eposida u akkadliklarning Marduk ma’budi timsolida
qayd etiladi. Yodingizda bo‘lsa, Bobilliklar Yupiterni o‘zlarining eng oliy ma’budlari Marduk
bilan bog‘lab atashgan edi. Ulardan Pifagor orqali yunonlar va Rimliklar bu mantiqni
o‘zlashtirishgan. Shunga ko‘ra, Bobilliklardan avval gullab yashnagan Akkad va Shumer
madaniyatida Niburu bu Yupiterning nomi bo‘lgan bo‘lsa ham ehtimol. Lekin, Akkad va
Shumer davriga oid manbalarda ham, Bobilliklarga taalluqli manbalarda ham biror bir osmon
jismini Niburu deb nomlangani haqida aniq ma’lumot yo‘q. Oxirizamonda Niburu Yer bilan
to‘qnashishi haqidagi puch yolg‘on gaplarni esa, o‘zga sayyoraliklar va Shumer madaniyati
haqidagi ko‘plab uydirmalar muallifi Zaxariya Stichin ismli yozuvchi to‘qib chiqargan va
ommalashtirgan. Shuning uchun, fikrimcha, Braun va Batigin ehtimol kashf qilgan sayyoraga
Niburu nomini berish unchalik ham yaxshi g‘oya bo‘lmasa kerak. Birinchidan bu Akkadliklar
va Bobilliklarda Yupiterning nomi bo‘lgan bo‘lishi mumkinligi bo‘lsa, qolaversa, go‘yoki,
«Shumershunos» bo‘lgan Stichinning uydirma va yolg‘onlari orqali bu nom bilan yoqimsiz
taassurotlar o‘ralashib qolgan. Yana kim biladi deysiz, avval o‘sha sayyoraning haqiqatan
mavjudligini isbotlash kerak. Axir u mutlaqo bo‘lmasligi ham mumkin. Chunki, 1846-yildagi
shunga o‘xshash holat, ya'ni, Uranning orbital anomaliayalari asosida Neptunning kashf
etilishidan farqli o‘laroq, bu safar olimlar ixtiyorida bunchalik yaqqol dalillar va aniq
hisoblashlar mavjud emas. Ular faqat Koyper belbog‘idagi ayrim mayda obyektlar, xususan
Sednaning orbital og‘ishlariga asoslanib xulosa chiqarishgan. Neptun bilan bog‘liq holatdan
farqli ravishda, Braun va Batigin ushbu noma’lum sayyorani osmonning qaysi qismidan
qidirish kerakligini ham aytib bera olishmaydi. Qolaversa, Koyper belbog‘ini tadqiq qilish
bo‘yicha katta tajribaga ega bo‘lgan boshqa kuchli astronomlarning, xususan, Devid Jiuttning
ushbu «kashfiyot»ga nisbatan katta shubhasi mavjud.
Nima bo‘lganda ham, to‘qqizinchi sayyora va uning nomi bo‘yicha bahslar hali oldinda
uzoq davom etadi. Axir o‘sha sayyora shunchaki aslida yo‘q bo‘lishi ham mumkin...
42
Kechayu-kunduz atrofingda parvona...
Sarlavha lirik chekinish emas. Balki, sof astronomik hodisaning tavsifidir.
Astronomiya haqida oddiy kitobxon uchun maqola yozish istagida bo‘lgan har qanday
muallif oldida, bir kunmas bir kun, qanday qilib Oyning Yerga faqat bir tarafi bilan yuzlangani,
shu bilan birga u yana o‘z o‘qi atrofida ham, Yer atrofida ham aylanishini tushuntirish masalasi
ko‘ndalang bo‘ladi.
Astronomiyadan chuqur bilimga ega bo‘lmagan kishi uchun ushbu fakt yaqqol
tushunarsiz, bir-birga zid fikrdek ko‘rinadi. Shunga qaramay, Oyning Yerga faqat bir tarafi
bilan yuzlangani hammaga oydek ravshan. Chunki, Oy har safar Yerga faqat bir tarafi bilan
qarab turishini hech qanday qo‘shimcha asbob uskunalarsiz, hamda hisob-kitoblarsiz ham,
shunchaki ko‘z bilan kuzatish orqali ishonch hosil qilish mumkin. Har safar oydin kechada
Oyga qaraganimizda, uning yuzidagi qoramtir joylari (dog‘lari) o‘z joyida turganini guvohi
bo‘lamiz. Agar u aylanganida edi. Bu joylari asta-sekin siljib, ko‘rinmay qolishi va keyinroq
yana ko‘rina boshlashi lozim edi. Shunday holatda, biz Yerdan turib ham, Oyni hamma
tomonini ko‘rishimiz mumkin bo‘lardi.
Oyning Yerga faqat bir tarafi bilan yuzlanib, shu bilan birga o‘z o‘qi atrofida ham
aylanishiga tushunmaydigan oddiy o‘rta statistik kitobxonni ustidan kulish ham to‘g‘ri emas,
chunki u mutlaqo haq. Yerdagi kuzatuvchiga nisbatan olganda, Oy haqiqatan ham o‘z o‘qi
atrofida aylanmaydi. Astronomlar ham, Oyning o‘z o‘qi atrofida aylanishi haqida zo‘r berib
va’z o‘qiyotgan paytlarida ham, Oyning boshqa osmon jismlariga nisbatan o‘z o‘qi atrofida
aylanishini nazarda tutadilar.
Misol uchun, fantaziya qilib ko‘ramiz va kimdir, Quyosh sirtidan turib Yer va Oyni
kuzatmoqda deb faraz qilamiz. U Oyni uzoq muddat kuzatib borsa, Quyoshning Oy sirtini
yoritib turgan va yoritmayotgan taraflari orasidagi soya chizig‘i, asta-sekinlik bilan, Oy
sirtidagi obyektlar bo‘ylab siljiyotganini ko‘rgan bo‘lardi. Quyosh asta-sekinlik bilan Oy
sirtining hamma qismini yoritib chiqayotgani ko‘rinadi. Ya’ni, Quyoshdan turib kuzatadigan
kishi uchun Oy o‘z o‘qi atrofida aylanayotgani aniq ko‘rinadi va kuzatuvchi yetarlicha muddat
sabr bilan kuzatib borsa, Oyning hamma qismini ko‘rishi mumkin bo‘ladi. faqat haqiqat shuki,
Oyni hozirgacha faqat Yerdan turib va Oyning o‘zidan turib kuzatilgan xolos. Uni Quyoshdan
turib kuzatishning iloji-imkoni hech qachon bo‘lmasa kerak. Axir Quyosh sirtidagi harorat
6000 °C ni tashkil qiladi...
Men oddiy kitobxonlarga Oyning o‘z o‘qi atrofida aylanishini yuqoridagi misol bilan,
ya’ni, Quyoshdagi xayoliy kuzatuvchi yordamida tushuntirayotganimda, bir kuni, menga bir
kitobxon shunday deb qolgandi: « Men Oyning faqat bir tarafini ko‘raman va u aylanmayapti
Do'stlaringiz bilan baham: |