Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov



Download 2,13 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/39
Sana24.07.2021
Hajmi2,13 Mb.
#127013
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   39
Bog'liq
Ayzek Azimov. Zamon, makon va boshqa narsalar haqida

Diomed,  Agamemnon,  Priam,  Nestor,  Odissey,  Antilox,  Eney,  Anxis,  Troil  kabi  nomlar 
berilgan. Orbitasi  batartib asteroidlar esa ayol  qahramonlarning nomi bilan atalishda davom 
etgan. 
Yana bir qiziq kashfiyotni 1949-yilda nemis astronomi Valter Baade amalga oshirdi. U 
kashf  qilgan  asteroid  orbitasi  Mars  va  Yupiter  oralig‘idan  boshlanib,  Merkuriy  va  Quyosh 
oralig‘igacha  kirib  borardi.  Bunday  juda  betartib  g‘alati  orbitali  obyektni  nima  deb  atash 
mumkin? Eshitgan bo‘lsangiz, yunon afsonalarida Ikar ismli qahramon bo‘lib, u Quyoshgacha 
uchib  bormoqchi  bo‘lgan  va  natijada  qanotlari  kuyib,  halok  bo‘lgan.  Quyoshga  bunchalik 
yaqin  boradigan  mitti  obyekt  uchun  bundan  ham  mos  nom  bo‘lmasa  kerak,  to‘g‘rimi?  Shu 
sababli mazkur asteroidni Ikar deb nomlanishi hammaga birdek ma’qul kelgan.  
1948-yilda golland astronomi Jerard Koyper Uran yaqinida uning  yana bir  yo‘ldoshi 
borligini ko‘rib qoldi va o‘z kashfiyotiga, an’analardan kelib chiqib Miranda deb nom berdi 
(Shekspir qahramonlaridan biri).  
1950-yilda aynan Koyper Neptunning ham hisob bo‘yicha ikkinchi yo‘ldoshini ochdi. 
Yodingizda  bo‘lsa,  Neptuning  birinchi  yo‘ldoshining  nomi  Triton  edi.  Triton  nafaqat 
Neptunning  o‘g‘lining  ismi,  balki,  afsonalarda  dengizda  yashaydigan  yarim  odam,  yarim 
ma’bud bo‘lgan barcha erkak qahramonlarning umumlashtiruvchi nomi ham bo‘lgan. Xuddi 
shunday tarzda, yunon afsonalarida, dengizda yashovchi ayol qiyofasidagi nimfalar (xurqizlar) 
uchun  ham  umumiy  nom  mavjud  bo‘lgan  va  yunonlar  ularni  Nereida  deb  atashgan.  Shu 
mantiqdan  kelib  chiqib,  Koyper  Neptunning  tartib  bo‘yicha  ikkinchi  bo‘lib  kashf  qilingan 
yo‘ldoshini Nereida deb nomlagan.  
Bu  orada,  XX-asr  boshlaridan  boshlab,  AQSHlik  astronom  Persival  Louell  Neptun 
orbitasidan tashqarida joylashgan, to‘qqizinchi sayyorani qidirish ishlari bilan mashg‘ul edi. 
Louellning o‘zi 1916-yilda to‘satdan vafot etdi va to‘qqizinchi sayyorani qidirish ishlari uzoq 
vaqt to‘xtab qoldi. Biroq, 1930-yilga kelib, Louell izdoshlaridan biri bo‘lgan Klayd Tombo 
ismli  yosh  astronom  uning  orzusini  ro‘yobga  chiqardi  va  Neptun  orbitasidan  narida 
harakatlanadigan to‘qqizinchi sayyorani teleskop bilan ko‘rishga muvaffaq bo‘ldi.  
Tombo kashf etgan yangi sayyorani qadimgi afsonalardagi Yer osti saltanati ma’budi 
Pluton  sharafiga  nomlashga  qaror  qilishdi.  1940-yilda  kashf  etilgan  kimyoviy  element  ham 
ushbu osmon jismi sharafiga plutoniy deb nomlangan.  
E’tibor bergan bo‘lsangiz, «Pluton» nomining dastlabki ikki harfi, ya'ni, P va L harflari 
Persival  Louellning  ismi  sharifidagi  bosh  harflardir.  Bu  tasodifmi  yoki,  Tombo  ataylab 
shunday  qilganmi  –  noma’lum.  Biroq,  Louell  shu  tarzda  o‘z  nomini  o‘zi  kashf  qilmoqchi 
bo‘lgan sayyoraga biriktira oldi deb aytish mumkin. Gershel va Leveryeda buning ham iloji 
bo‘lmagan edi...  
 
 


38 
 
*** 
Yuqorida siz mutolaa qilgan maqolani Ayzek Azimov 1965-yilda yozgan bo‘lib, albatta 
faqat  shu  yilgacha  olimlarga  ma’lum  bo‘lgan  osmon  jismlari  haqida  so‘z  yuritgan.  Men 
tarjimon  sifatida  ushbu  maqolani  2016-yilda,  ya'ni,  oradan  51  yil  o‘tgach  o‘zbek  tiliga 
o‘girmoqdaman va tabiiyki bu ulkan vaqt oralig‘ida astronomiyada yana ko‘plab kashfiyotlar 
amalga oshirildi. Quyida, ushbu kashfiyotlar ichidan eng muhimlari va ularga berilgan nomlar 
haqida Azimov uslubida hikoyani davom ettirishga harakat qilaman.  
 
***  
Eng  avvalo,  Pluton  haqidagi  gapni  davom  ettirsam.  Avvalroq  golland  olimi  Jerard 
Koyperning Uran va Neptun sayyoralarining yangi yo‘ldoshlarini kashf qilganini aytib o‘tdim. 
Koyper shubhasiz XX asrning eng yetuk astronomlaridan biri sanaladi. Chunki u keyinchalik, 
aynan u Quyosh tizimining eng chetki qismi Pluton orbitasi emasligi, balki Plutondan narida 
ham Quyosh tizimiga taalluqli obyektlar mavjudligini taxmin qilgandi. Uning taxminlari o‘zini 
to‘liq oqladi. 1992 yilda astronomlar Devid Juitt va Jeyn Lu birgalikda, Quyosh tizimining eng 
chetki qismlarida juda ko‘p sondagi mayda obyektlardan iborat ulkan fazoviy halqa mavjud 
ekanini aniqlashdi. Koyper taxmin qilgan ushbu halqani haqli ravishda uning nomi bilan, ya'ni, 
«Koyper belbog‘i» deb ataldi. Sinchiklab kuzatishlar orqali shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Koyper 
belbog‘i ham xuddi Mars va Yupiter oralig‘idagi asteroidlar belbog‘i singari ko‘rinishda bo‘lib, 
faqat  Koyper  belbog‘ida  kattaligi  Pluton  o‘lchamlarida  bo‘lgan  obyektlar,  ya'ni,  bemalol 
sayyora sifatida e’tirof etsa bo‘ladigan osmon jismlari bor ekan. Xususan, 2004 va 2005 yillar 
mobaynida  Ispaniyaning  Andalusiya  Astrofizika  Instituti  va  AQSHning  Kaliforniya 
Texnologiya  Universiteti  olimlaridan  iborat  ilmiy  guruh,  Koyper  belbog‘i  hududidan  uchta 
yirik osmon jismini kashf etishdi. Ulardan birining massasi hatto Pluton massasidan ham ≈21 
% ga yirikroq bo‘lib, shunga ko‘ra, Quyosh tizimida yana yangi sayyoralar kashf etildi deyish 
mumkin edi. Olimlar o‘zlari kashf qilgan kichik sayyoralarga nom berishlari zarur edi, yangi 
kashf etilgan kichik sayyoralar ichidan  eng kattasiga, uni  kashf etgan ilmiy  guruh rahbari  – 
Maykl Braunning taklifiga ko‘ra Erida deb nom berildi. Erida – qadimgi yunon afsonalarida 
janjal va adovat ma’budasi sanalgan (aynan Erida Plutondan ham kattadir). Kattaligi jihatdan 
Eridadan keyin turuvchi obyektni esa olimlar o‘zaro kelishib Haumea nomini berishga qaror 
qilishgan. Shu o‘rindan boshlab, astronomiyada qadimdan o‘rnashib qolgan an’ana – osmon 
jismlarini yunon yoki Rim ma’budlarining nomlari bilan, yoinki, ingliz folklori qahramonlari 
nomlari bilan atash an’anasi o‘z intihosini topdi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki, boshqa 
yirik  osmon  jismlarining  nomlaridan  farqli  ravishda,  Haumea  –  Gavay  orollari  xalqlarining 
afsonalaridan  olingan  atamadir.  Gavay  orollari  xalqlarida  Haumea  –  hosildorlik  ma’budasi 
sanaladi.  
Astronomlarning izlanishlari natijasida aslida Koyper belbog‘i ham Quyosh tizimining 
chegarasi  emasligi  ma’lum  bo‘ldi.  Kuzatishlar  ushbu  belbog‘dan  narida  ham  yirik  osmon 
jismlari  mavjudligini  ko‘rsatdi.  Biroq,  Koyper  belbog‘idan  keyingi  hududda  osmon 
jismlarining joylashuvi birmuncha siyrak bo‘lib, shuning uchun ushbu hududga  tarqoq disk 
deb nom berilgan. Buni qartangki, tarqoq diskda ham kattaligi jihatdan bemalol Pluton bilan 
taqqoslasa bo‘ladigan yirik osmon jismlari mavjud ekan. Ular ichida eng yirigini 2005-yilda 
yana o‘sha – Braun boshchiligidagi Kaliforniya Texnologiya universiteti ilmiy jamoasi kashf 


39 
 
etdi va unga endi Pasxa oroli mahalliy aholisi afsonalaridan kelib chiqibMakemake deb nom 
berilgan. Pasxa mifologiyasida Makemake – serhosillik, mo‘l-ko‘lchilik ma’budining nomidir.  
Braun  jamoasi  tadqiqotlarni  davom  ettirar  ekan,  Koyper  belbog‘i  va  tarqoq  disk 
hududidan  birin-ketin  yirik  osmon  jismlarini  kashf  eta  boshladi.  Ularning  barchasi  deyarli 
Pluton  bilan  bir  xil  o‘lchamda  bo‘lib,  mantiqqa  ko‘ra,  ularni  ham  Quyosh  tizimining 
sayyoralari  safiga  qo‘shish  lozim  edi.  Masalaga  oydinlik  kiritish  uchun  2006-yilda  Parijda 
Xalqaro  Astronomiya  Ittifoqining  Bosh  Assambleyasi  chaqirildi  va  unda  ushbu  obyektlarni 
umumlashtirib «kichik sayyora» (yoki, karlik sayyora) turkumiga tasniflash haqida qaror qabul 
qilindi.  E’tibor  bering:  aynan  «kichik  sayyora»  deyilmoqda.  Chunki,  bunday  obyektlarni 
sayyora deb e’tirof etadigan bo‘lsak, ularning o‘lchamlari juda kichik. Ular Quyosh tizimining 
yirik sayyoralarining katta yo‘ldoshlaridan ancha kichik obyektlardir. Biroq, Quyosh tizimida 
mavjud  mitti  sayyoralar  –  asteroidlardan  ko‘ra  kattaroq  o‘lchamga  va  batartib  orbitaga  ega 
ekanliklari bilan ajralib turishadi. Qolaversa, kichik sayyoralarning shakli ham sfera shaklida 
juda  yaqin  bo‘lib, shu jihatga ko‘ra ular mitti  sayyoralardan  – asteroidlardan faqr qilishadi. 
Mazkur  mulohazalarga  ko‘ra,  2006-yilda  Xalqaro  Astronomiya  Ittifoqi  astronomiya  faniga 
yangi ilmiy tushuncha - «mitti sayyora» tushunchasini kiritdi. O‘shanda yangi kashf qilingan 
uchta  kichik  sayyora  –  Erida,  Makemake  va  Haumea,  shuningdek,  shu  paytgacha  Quyosh 
tizimining yirik sayyoralari qatorida sanab kelingan Pluton, hamda, 1801-yildan buyon fanga 
ma’lum bo‘lgan, lekin shu choqqacha asteroidlar qatorida sanalgan kichik sayyora  – Serera 
umumlashtirib  «kichik  sayyoralar»  turkumi  tashkil  etildi.  Mazkur  qarorga  ko‘ra,  endilikda 
Pluton  katta  sayyora  bo‘lmay  qoldi  va  Quyosh  tizimining  katta  sayyoralari  yana  sakkiztaga 
qaytdi. Neptun esa – Quyosh tizimidagi eng chetki katta sayyora bo‘lib qoldi.  
Mazkur  qarorga  ko‘ra,  endilikda  Quyosh  tizimida  Neptun  orbitasidan  tashqarida 
joylashgan  obyektlarni  Transneptun  obyektlar  deb  atala  boshladi.  O‘lchamlari  Pluton 
o‘lchamlariga  yaqin  bo‘lgan  obyektlarni  esa  Plutoid  deb  nomlanadigan  bo‘ldi.  Haumea, 
Makemake,  Erida  kichik  sayyoralari,  shuningdek,  o‘lchamlari  ularga  yaqin  bo‘lgan  Iksion

Download 2,13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish