Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov



Download 2,13 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/39
Sana24.07.2021
Hajmi2,13 Mb.
#127013
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   39
Bog'liq
Ayzek Azimov. Zamon, makon va boshqa narsalar haqida

d – obyektlar orasidagi masofa; G esa – gravitatsiya doimiysi.  
Fizikada formulalar bilan ishlashda o‘lchov birliklariga alohida ahamiyat qaratish lozim. Agar, 
yuqoridagi  formulada  massani  gramm  bilan,  masofani  santimetr  va  G  ni  esa  yana  boshqa 
murakkabroq  birlik  bilan  o‘lchasak,  unda  gravitatsiya  kuchi,  ya’ni,  F
g
  ni  biz  dina  birligida 
hisoblab chiqqan bo‘lamiz. Biroq, astronomik hisob-kitoblar uchun dina noqulay birlik. Biz 
hali ushbu maqola so‘ngiga yaqin ushbu birlikdan voz kechib yuboramiz.  
Demak, keling endi hisob-kitoblarni o‘ziga o‘tamiz. G ning qiymati butun olamda bir xil. U 
universial fizik doimiylar sirasiga kiradi va shuning uchun ham  «gravitatsiya doimiysi» deb 
yuritiladi. Gravitatsiya doimiysining qiymati 6,67×10
‒8
 ga teng.  
Tushunishga osonroq bo‘lishi uchun, biz qarayotgan obyektlarning massasi bir xil deb qabul 
qilamiz.  Ya’ni,  m=m′,  m×m′=  m×m=  m
2
.  Ushbu  obyektlar  oraliq  masofasi  ham  1  sm 
bo‘laqolsin.  Unda,  d=1,  d
2
=1  bo‘ladi.  Hamma  narsa  1  ga  teng  bo‘lib,  ketgach,  yuqoridagi, 
gravitatsiya kuchi formulasida faqat G ning o‘zi va m
2
 qoladi. Ya’ni, F
g
 =0,0000000667× m
2
.  
Endi esa, elektromagnit kuchni ko‘rib chiqamiz. Uni F

bilan belgilaymiz.  
Nyuton  tomonidan  tortishish  qonuni  kashf  etilishidan  roppa-rosa  1  asr  o‘tib,  fransuz  harbiy 
muhandisi va fizik olimi Sharl Ogyusten de Kulon tomonidan zaryadlangan obyektlar orasida 
ta’sir qiluvchi elektromganit kuch uchun ham, Nyutonning tortishish kuchi formulasiga juda 
o‘xshash formula keltirib chiqarildi.  
Biz yuqorida orasida gravitatsiya kuchi ta’sir qilayotgan ikki obyektni tasavvur qilgan edik. 
Endilikda, tasavvurimizni biroz boyitamiz va o‘sha ikki obyekt elektr zaryadiga ham ega deb 
olamiz. Elektromagnit kuchi ham tortishish va ham itarish kuchiga ega ekanligini inobatga olib, 
o‘sha  obyektlarning  birining  zaryadi  manfiy,  ikkinchisiniki  esa  musbat  deb  qabul  qilamiz. 
(Aslidaku,  har  ikkala  obyekt  bir  xil  zaryadga  ega  bo‘lsa  ham,  elektromagnit  kuch  qiymati 
o‘zgarmaydi; u faqat itarilish kuchi sifatiga o‘tadi xolos).  
Kulon elektr zaryadiga ega ikkita obyekt orasidagi elektromagnit kuchi quyidagicha formula 
orqali ifodalanishini ko‘rsatib bergan: 
𝐹
𝑒
=
𝑞𝑞

𝑑
2
  
Bunda: q va q′ - obyektlarning zaryadi; d esa ular orasidagi masofa.  


61 
 
Ko‘rib  turganingizdek,  Kulon  formulasi  va  Nyuton  formulasi  haqiqatan  ham  juda-juda 
o‘xshaydi.  
Agar,  masofani  santimetr  bilan,  elektr  zaryadini  esa  elektrostatik  birliklar  bilan  o‘lchasak, 
formulaga  gravitatsiya  doimiysi  singari  qandaydir  konstanta  kiritishga  ehtiyoj  qolmaydi. 
Albatta,  buning  uchun  har  ikkala  obyekt  vakuumda  joylashgan  bo‘lishi  lozim.  Yodingizda 
bo‘lsa, so‘zimiz avvalidayoq, biz qarayotgan obyektlar koinotda  yolg‘iz,  ya’ni,  faqat  ushbu 
ikki obyekt mavjud deb tasavvur qilib olgan edik. Shunga ko‘ra, ular orasida vakuumdan bo‘lak 
narsa bo‘lishi mumkin emas. Ushbu birliklar va shartlarni inobatga olsak, obyektlar orasidagi 
ta’sir qilayotgan elektromagnit kuch ham dina birligida o‘lchanadi.  
Endi, ushbu, ikkinchi misol, ya’ni, elektromagnit kuch uchun ham shartlarni soddalashtiramiz 
va birinchi obyektning elektr zaryadi qiymati ikkinchi obyektning elektr zaryadi qiymati bilan 
bir xil deb qabul qilamiz. Ya’ni, q=q′.  
Shu o‘rinda, zaryadlardan biri manfiy, ikkinchisi musbat ediku, formulada ularning ishorasi 
qayoqqa ketdi?! – degan savol uyg‘onishi mumkin. Albatta, misol yaqqol tushunarli bo‘lishi 
uchun,  q  larning  birining  oldiga  «+»,  ikkinchisiga  esa  «‒»  qo‘yib  yozish  mumkin  edi.  Shu 
tarzda,  agar,  elektromagnit  kuchning  (ya’ni,  F
e
)  qiymati  manfiy  bo‘lsa,  obyektlar  o‘zaro 
tortishishini;  va  aksincha,  u  musbat  bo‘lsa,  obyektlar  itarilishini  yaqqol  ifodalash  mumkin. 
Lekin, bizning muddaomiz uchun bu muhim emas. Chunki, bunda itarilish ham, tortishish ham 
bitta narsa  -  elektromagnit kuchning boshqa-boshqa shaklda namoyon bo‘lishi xolos.  Ishora 
ko‘rsatkichidan  qat’iy  nazar,  kuchning  kattaligi  bir  xil  qolaveradi.  Shu  sababli,  biz  keyingi 
o‘rinlarda ham q lar uchun ishoralar qo‘yib o‘tirmaymiz.  
Demak, biz har ikkala obyektlar zaryadi o‘zaro teng deb oldik. Ya’ni, q=q′; qq′= qq=q
2
. Endi, 
mazkur zaryadlangan obyektlar orasidagi masofa aniq 1 sm  ga teng deb olsak,  d=1 va d
2
=1 
bo‘lib chiqadi. Unda, Kulon formulasi quyidagicha shaklga kelib qoladi: F
e
=q
2
.  
Endi tasavvurimizdagi tajribaga xulosalar yasaymiz. Demak, bizda, oraliq masofasi 1 sm ga 
teng bo‘lgan ikkita obyekt mavjud. Ular bir xil qiymatdagi zaryadga ega va ularning massalari 
ham bir xil. Ular orasida ham gravitatsiya va ham elektromagnit kuch ta’sir qilmoqda.  
Endi gravitatsiya va elektromagnit kuchlarini o‘zaro taqqoslaymiz. Buning uchun, Nyuton va 
Kulon formulalarining o‘zimiz soddalashtirgan ko‘rinishlarini, ya’ni, F
g
=0,0000000667m
2
 va 

Download 2,13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish