Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov



Download 2,13 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/39
Sana24.07.2021
Hajmi2,13 Mb.
#127013
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   39
Bog'liq
Ayzek Azimov. Zamon, makon va boshqa narsalar haqida

Sayyora 
Massasi  
(tonna) 
Quyosh massasiga 
nisbati 
Yer 
5.9742∙10
21
 
0,000003 
Mars 
6.418∙10
20
 
0,0000003 
Yupiter 
1,8986·10
27
 
0,00095 
Saturn 
5.6846∙10
23
 
0,00028 
Uran 
8,6832·10
25
 
0,000044 
Neptun 
1.043∙10
23
 
0,000052 
 
Ko‘rib turganingizdek, massalar nisbati juda-juda katta farq bilan Quyoshning foydasiga hal 
bo‘lmoqda.  Hatto  sayyoralar  ichida  eng  og‘ir  vaznlisi  –  Yupiter  ham  1/1000  nisbatga  yeta 
olmadi.  Aslida  ham,  Quyosh  tizimidagi  barcha  sayyoralar,  ularning  tabiiy  yo‘ldoshlari, 
asteroidlar,  kometa  va  meteoritlardan  iborat  barcha  obyektlarning  massalari  birga  qo‘shib 
hisoblansa  ham,  umumiy  yig‘indi  Quyosh  massasining  1/750  qismini  arang  tashkil  qiladi 
xolos.  Shunga  qarab  xulosa  qiladigan  bo‘lsak,  arqon  tortish  musobaqasini  yutish  uchun 
Quyoshning imkoniyatlari ko‘proqdek ko‘rinadi.  
Biroq, endi biz masofalar nisbatini ham ko‘rib chiqishimiz kerak. Hech bir hisob-kitoblarsiz 
ham  ochiq-ravshan  ma’lumki,  tabiiy  yo‘ldoshdan  sayyorgacha  va  Quyoshgacha  bo‘lgan 
masofalar  nisbatida  aniqki,  albatta  sayyora  yutib  chiqadi.  Chunki,  istalgan  tabiiy  yo‘ldosh 
Quyoshdan  ko‘ra  o‘z  sayyorasiga  yaqinroq  bo‘ladi  (aks  holda  u  tabiiy  yo‘ldosh  bo‘lmagan 
bo‘lardi). Biroq, formulaga ko‘ra, ushbu masofalar nisbatini kvadratga ham ko‘tarish kerak. 
Masofalar nisbati kvadratga ko‘tarilgach esa, endi arqonni Quyosh tortib ololmasligiga ishonch 
uyg‘ona boshlaydi. Lekin keling, xulosa chiqarishga shoshilmaymiz-da, hammasini tekshirib 
chiqamiz.  
Neptundan boshlaymiz. Hozirda Neptunning 14 ta tabiiy yo‘ldoshi aniqlangan. Ulardan bi eng 
kattalari – Triton va Nereida misolida arqon samoviy tortish musobaqasi o‘tkazamiz. Ushbu 
tabiiy yo‘ldoshlar va Quyosh orasidagi o‘rtacha masofa – Neptunning o‘zi va Quyosh orasidagi 
o‘rtacha  masofa  bilan  deyarli  bir  xil,  ya'ni,  4504,4  million  kilometr.  Tritonning  Neptundan 
o‘rtacha  masofasi  354000  kilometr.  Nereida  esa  Neptundan  o‘rtacha  5570000  kilometr 
masofada aylanadi. Endi, ushbu tabiiy yo‘ldoshlarning Quyoshgacha bo‘lgan masofasi bilan 
Neptungacha  bo‘lgan  masofalarining  nisbatini  hisoblab,  so‘ng  natijani  kvadratga  ko‘tarsak, 
mos ravishda Triton uchun 8400 va Nereida uchun 34 qiymatlarga ega bo‘lamiz.  
Yaqqol  ko‘rinib  turibdiki,  Neptunning  misol  qilib  olingan  har  ikkala  yo‘ldoshi  tamomila 
boshqa-boshqa sharoitlarda aylanar ekan. Ravshanki, Neptun o‘ziga yaqinroq bo‘lgan yo‘ldosh 
– Tritonga nisbatan kattaroq gravitatsion ta’sir ko‘rsatadi. Uning  yo‘ldoshga ta’siri, mazkur 
yo‘ldoshga Quyoshning ta’siridan ko‘ra ancha katta bo‘ladi. Nereida bilan esa boshqacharoq 
holat. Albatta, Neptunning yo‘ldoshi bo‘lganidan keyin, unga nisbatan sayyoraning ta’siri ham 
kattaroq  bo‘ladi.  Lekin  bu  o‘rinda  masofa  olisligi,  hamda,  Nereidaning  orbitasi  ekssentrik 
bo‘lgan bois, unga nisbatan Quyoshning ta’siri ham Neptunning ta’siriga sezilarli raqobat qila 
oladi. Nereida orbitasining ekssentrikligi shu darajadaki, uning bir tarafida Nereida Neptunga 
1287000 kilometrgacha yaqin kelib qoladi. Narigi tarafda esa, u o‘z sayyorasidan naq 9656000 


52 
 
kilometrgacha  olislab  ketadi.  Nereida  –  Quyosh  tizimidagi  eng  g‘ayrioddiy  orbitaga  ega 
bo‘lgan tabiiy yo‘ldoshdir. Nereida va Neptun orasidagi o‘rtacha masofa 5560000 kilometr deb 
olinadi. Biz ham ushbu raqamdan foydalanamiz. 
Demak, Triton va Nereidadan Quyoshgacha bo‘lgan masofani, ulardan Neptungacha bo‘lgan 
masofaga  bo‘lib,  natijani  kvadratga  ko‘tarsak,  mos  ravishda  ≈162000000  va  ≈655000 
ko‘rsatkichlarida ega bo‘lamiz. Ushbu ko‘rsatkichlarni Neptun va Quyosh massasi nisbatiga 
ko‘paytirsak, Triton uchun 8400, Nereida uchun esa 34 koeffitsientga ega bo‘lamiz.  
Bundan  xulosa  qiladigan  bo‘lsak,  Neptunning  ushbu  tabiiy  yo‘ldoshlari  haqiqatan  ham 
mutlaqo katta farqqa ega bo‘lgan sharoitlarda aylanar ekan. Neptunning Tritonga ko‘rsatadigan 
gravitatsion  ta’siri  ancha  jiddiy  va  sayyora  ushbu  yo‘ldoshini  ancha  barqaror  tutib  turadi. 
Nereidani esa Neptun ancha bo‘sh nazorat qiladi. Nereida o‘z sayyorasi Neptundan eng uzoq 
masofada bo‘lgan paytda, unga nisbatan Neptun va Quyoshning arqon tortish koeffitsiyenti 
juda kichik sonni - atiga 11 ni tashkil qiladi xolos! Shu va shundan kelib chiquvchi yana boshqa 
omillarga ko‘ra, aksariyat astronomlar Nereidani Neptunning haqiqiy yo‘ldoshi bo‘lmasa kerak 
deb  hisoblaydilar.  Katta  ehtimolki,  Nereida  Neptun  tortish  kuchi  maydoniga  ancha  keyin, 
tashqi  tarafdan  kelib  qolgan  daydi  osmon  jismi  bo‘lsa  kerak.  Nereida  bir  paytlar  Koyper 
belbog‘idagi oddiy asteroid bo‘lganligi haqiqatga yaqindir. Nereida ishtirokidagi Neptun va 
Quyosh  orasidagi  arqon  tortish  musobaqasida,  arqon  tortish  koeffitsientining  bu  darajada 
kichikligidan  kelib  chiqsak,  Nereida  –  Neptun  uchun  muvaqqat  tabiiy  yo‘ldosh  bo‘lishi 
mumkinligi  haqida  fikr  uyg‘onadi.  Uning  favqulodda  ekssentrik  orbitasi  va  o‘ta  kichik 
koeffitsient  –  bir kun kelib Quyosh  ushbu  yo‘ldoshni Neptundan tortib olishi mumkinligiga 
ishora qilib turibdi. Tritonni esa hozirgi holatda Quyosh hech qanaqasiga tortib ololmaydi.  
Endi shu tariqa, Quyosh tizimidagi boshqa tabiiy yo‘ldoshlar uchun ham xuddi  shunday hisob-
kitoblarni bajarib chiqish mumkin. Men esa ushbu maqolada ularning hammasi uchun birma-
bir  hisob-kitob  keltirib  o‘tirmaymanda  (bunday  hisoblashlarni  o‘zingiz  bajarsangiz  qiziqroq 
bo‘ladi), olingan natijalarni keltirish bilan cheklanaman. Masalan Uranning tabiiy yo‘ldoshlari 
uchun quyidagicha «arqon tortish koeffitsientlari» qayd etilgan: 
Miranda: 24600; 
Ariel: 9850 
Umbriel: 4750 
Titaniya: 1750 
Oberon: 1050 
Qisqa qilib aytganda, ularning hammasi Uranning quchog‘ida mustahkam aylanishmoqda.  
Keling endi Saturnga o‘tamiz. Uning yo‘ldoshlaridan Mimas, Enselad, Tefiya, Diona, Reya, 
Titan, Giperion va Yapet Saturnga ancha yaqin masofada aylanadi va ular uchun arqon tortish 
koeffitsienti  ham  ancha  katta  sonlarni  tashkil  qiladi.  Lekin,  Feba  yo‘ldoshi  bir  kun  kelib 
Saturnni tark etishi ehtimolini taxmin qilarli darajada kichik koeffitsientga ega: 
Mimas: 15500 
Enselad: 9800 
Tefiya: 6400 
Diona: 4150 
Reya: 2000 
Titan: 380 


53 
 
Giperion: 260 
Yapet: 45 
Feba 3,5 
 
Yupiter  –  eng  ko‘p  tabiiy  yo‘ldoshga  ega  bo‘lgan  sayyoradir.  Lekin,  katta  ehtimolki,  uning 
ham aksariyat yo‘ldoshlari Nereida singari sayyora gravitatsiya hududiga daydib kirib qolgan 
bo‘lsa  kerak.  Yupiterning  Amalteya  yo‘ldoshi  uchun  arqon  tortish  koeffitsienti  18200;  Io 
uchun  3260;  Yevropa  uchun  1260;  Ganimed  uchun  490;  Kallisto  uchun  esa  160  ni  tashkil 
qiladi. Ya'ni, bu yo‘ldoshlar borasida Yupiter arqonni Quyoshdan tortib olgan va ularni qo‘yib 
yubormaydi. Lekin, uning aytib o‘tilgan yana bir qancha tabiiy yo‘ldoshlari, xususan,  
Gimaliya 4,4;  
Lisiteya 4,3;  
Elara 4,2; 
Ananke 1,3; 
Karme 1,2; 
Pasife 1,03; 
Sinope 1,03 arqon tortish koeffitsientiga ega xolos. Ularni ham bir kunmas-bir kun Yupiterda 
Quyosh tortib olishi ehtimoli mavjud.  
 
Marsning esa ikkita yo‘ldoshi mavjud: Fobos va Deymos. Ularning har ikkalasi ham uncha 
katta bo‘lmagan o‘lchamlarga ega bo‘lib, qolaversa, ular o‘z sayyorasiga juda yaqin masofada 
harakatlanadi. Fobos ham Deymos ham Mars uchun haqiqiy tabiiy yo‘ldosh bo‘lib, ular uchun 
«arqon koeffitsienti» mos ravishda 195 va 32 ni tashkil qiladi. 
 
Shu tarzda, qarab chiqilgan 5 ta sayyora uchun xulosa yasaydigan bo‘lsak, quyidagicha kichik 
jadval yuzaga keladi: 

Download 2,13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish