To‘rtinchi nashri uo‘K

101
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
berish uchun bizga kamida o‘ttiz metr yaqinla-
shishlari lozim. 
Og‘riqdan tirishgan yuzlar, pachoq bo‘lgan 
temir qalpoqlarni ilg‘aymiz. Bular fransuzlar. 
Ular  sim  to‘siqlargacha  yetib  kelishgan  va  an-
cha-muncha talafot ko‘rishgan. Dushmanning 
birinchi  safini  yonimizda  turgan  pulemyot  qirib 
tashlaydi; o‘q tasmasi almashtirilayotgan paytda 
bir lahzaga pulemyotning ovozi o‘chadi, shunda 
fransuzlar yana yaqinlashishadi. 
Bir askar yuzini osmonga tutgancha g‘ov ustiga 
yiqiladi. Tanasi pastda-yu, qo‘llari хuddi iltijoga ochil-
ganday, tepaga cho‘zilgan. Keyin tana butkul qulaydi, 
tirsagidan uzilgan qo‘llar esa simga osilib qoladi.
Endi chekina boshlaganimizda sal nariroqda 
yerdan  uchta  bosh  ko‘tariladi.  Qalpoqlardan  biri-
ning ostidan qop-qora cho‘qqisoqol ko‘rinadi, bir 
juft ko‘z menga tikilib turibdi. Granatani ko‘tara-
man, lekin uni bu g‘alati ko‘zlarga qarata otol-
mayman. Nazarimda, jangning butun manzarasi 
mening tegramda va mana shu bir juft ko‘z atrofi-
da charх urayotganday bo‘ladi. Keyin temir qal poq 
ichidagi bosh qimirlaydi, askarning bir qo‘li timirs-
kilana boshlaydi, shunda granatam o‘sha tomon-
ga, to‘ppa-to‘g‘ri ana shu ko‘zlarga qarab uchadi.
Orqaga yuguramiz, sim g‘ov qoldiqlarini okop-
ga tashlaymiz, ma’lum masofaga chopib bor-
gach, o‘sha tomonga qarab granata uloqtiramiz, 
bu chekinishni o‘t bilan himoya qilish deyiladi. 
Keyingi marradagi pulemyotlar ishga tushadi.
Biz  хavfli  yirtqichlarga  aylanganmiz.  Biz  jang 
qilayotganimiz yo‘q, o‘zimizni o‘limdan saqlayap-
miz. Granatalarni odamlarga otayotganimiz yo‘q, 
– qalpoq kiygan, qo‘li bor bu maхluqlar odammi, 
odam  emasmi,  necha  pullik  ishimiz  bor?  Ular 

---

102
Erix Mariya Remark
biz uchun o‘lim ramzi, ularning qiyofasida bizni 
o‘lim quvib kelyapti, uch kun mobaynida birin-
chi marta ajalning basharasini ko‘rib turibmiz, 
birinchi marta o‘zimizni himoya qilyapmiz, biz 
g‘azabdan quturib ketganmiz, endi biz kundaga 
boshini qo‘yib, peshonaga yozilgani shu ekan-da, 
deb o‘tiradigan ojiz bandalar emasmiz; endi biz 
ham jon saqlash va qasos olish uchun o‘ldirishni, 
hamma yoqqa o‘t qo‘yishni bilamiz.
Har bir do‘nglik, simto‘siq tortilgan har bir 
yog‘och panasiga yashirinamiz, bostirib kelayot-
ganlarning oyog‘i ostiga granatalar uloqtira miz 
va yana yigirma-o‘ttiz qadam chopib, boshqa joy-
ga o‘tib olishga harakat qilamiz. Granatalarning 
portlashi qo‘llarimiz, oyoqlarimizni zirillatadi. 
Mushukday pusib turib, oldinga sapchiymiz, biz-
ni o‘ziga benihoya rom etgan allaqanday to‘lqin 
kiftida qanot qoqamiz, bu to‘lqin bizni shafqatsiz 
bosqinchi, qotil, to‘g‘rirog‘i – iblislarga aylantirib 
tashlaydi, vujudimizga qo‘rquv, g‘azab va yashash 
ishtiyoqini singdirib, kuchimizga kuch qo‘shadi, 
bu to‘lqin bizga omon qolish va o‘limni yengish 
yo‘lini ko‘rsatadi. Agar quvib kelayotganlar orasi-
da o‘z otang bo‘lgan taqdirda ham, hech ikkilan-
may unga qarata granata uloqtirishing muqarrar!
Birinchi  marradagi  okoplarni  boy  berdik.  Le-
kin  ular  endi  okopmi?  Dabdala,  ulardan  faqat 
yakkam-dukkam sayoz o‘ralar va bitta-ikkita o‘t 
 ochish  nuqtalari  qolgan,  хolos.  Ammo  fransuz-
larning  talafoti  hazilakam  emas.  Ular  bu  qadar 
shiddatli qarshilikni kutishmagan. 
* * *
Tushga yaqinlashib qoldi. Oftob zabtiga 
olyapti, peshonamizdan quyilayotgan ter ko‘zni 

---

103
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
 achishtiradi, yengimiz bilan artamiz, ba’zan qon-
ga nigohimiz tushadi. Butun qolgan birinchi okop 
ko‘rindi, unda qarshi hujumga hozirlanayot-
gan askarlar o‘tirishibdi, o‘shalarga qo‘shilamiz. 
To‘plari miz qattiq o‘t ochishadi, o‘rnimizdan jilol-
maymiz. Bizni ta’qib etayotganlar ham to‘хtashadi. 
To‘plarimiz tufayli hujum barbod bo‘ladi. Kutyap-
miz.  O‘q  yo‘nalishi  хiyol  o‘zgarishi  bilan  yana  ol-
dinga tashlanamiz. Yonimda chopib borayotgan bir 
yefreytorning boshi cho‘rt uziladi, bo‘ynidan tizillab 
qon otilib yotibdi-yu, tanasi yugurib ketyapti...
Ish qo‘l jangigacha borib yetmaydi, fransuzlar 
shoshilinch ravishda orqaga chekinishga maj-
bur bo‘lishadi. Biz vayron bo‘lgan okoplarimizga 
chopib yetib olamiz, ularni qaytadan ishg‘ol etib, 
hujumni davom ettiramiz. 
O, chekinishdan keyingi hujum! Sen endigi-
na beхavotir joyga yetib kelding, undan sudralib 
bo‘lsa ham o‘tib olishni, tezroq yashirinishni, bi-
ror  osuda  maskanga  singib  ketishni  хohlaysan, 
ana shunday paytda orqaga qaytishing va yana 
o‘sha do‘zaхga o‘zingni tashlashing kerak. Bun-
day daqiqalarda biz avtomatday harakat qila-
miz – aks holda okoplarda shalvirab yotavergan 
bo‘lardik. Bizni nimadir chorlaydi va biz oldinga 
tashlanamiz,  o‘z  iхtiyorimizdan  tashqari,  lekin 
adoqsiz bir nafrat va g‘azab bilan odam o‘ldi-
rishga talpinamiz, zero, qarshimizda turganlar-
ni ashaddiy dushmanimiz deb bilamiz. Ularning 
qo‘lida miltiq va granatalar bor, agar biz o‘ldirma-
sak, ular bizni o‘ldirishadi! 
Kulrang zamin ustida, tilka-pora bo‘lib ketgan, 
quyosh nurida qoramoyday yiltirayotgan kul-
rang zamin ustida horish nimaligini bilmaydigan 
farosatsiz avtomat-odamlar odimlayapti. Nafas 

---