Rivojlantirish instituti j. J. Jalolov, I. A. Ahmedov, I. S. Hotamov korxona tashqi iqtisodiy

9.4.
TALAB VA TAKLIFNI O‘RGANISH
Bozor 
iqtisodiyoti 
munosabatlari 
talab, 
taklif 
va 
baho 
kabi
aniq miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi.
Boshqacha qilib aytganda, bozorning barcha asosiy elementlari
ishlab chiqarish va iste’molchining aniq nisbatlari bilan
aniqlanadi. Bozor munosabatlarida kelishilgan sifat va tomonlar
o‘zaro bir-birini taqozo qiluvchi bir butun va juda harakatchan
tizimni tashkil etiladi. Xuddi mana shuning o‘zi ijtimoiy takror
ishlab chiqarishni ta’minlaydi va har bir element bir-biriga
bog‘liqdir. Bozor elementlarining bunday murakkab o‘zaro
bog‘liqligi ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi, sotuvchi bilan
xaridor va oxir oqibatda ishlab chiqarish bilan iste’molchi

---

1 7 7
o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanuvchan va
o‘zgaruvchan ekanligini ifodalaydi. Ishlab chiqarish taklif —
talab-ehtiyojni belgilaydi va ularga bog‘liq bo‘ladi. U taklif —
talab mavjudligining zaruriy shartidir. Shu bilan bir vaqtda ular
bozorda bir-biriga qarama-qarshi turadi. Ularni bir-biriga
qarama-qarshi harakat qiluvchi ikki kuchga qiyos qilish mumkin.
Agar ma’lum bir vaqt ichida bu kuchlar teng bo‘lganda edi,
talab va taklif muvozanatda bo‘lgan bo‘lur edi. Haqiqatda esa
bu hol yuz bermaydi. Bozor sharoitida talab va taklif ancha
uzoq muddatli o‘rtacha tugallangan harakat sifatida tenglashadi.
Ularning harakati qarama-qarshidir. Bozorning turli
elementlarini tahlil qilish va o‘lchovdan o‘tkazish jamiyatda
vujudga keladigan ishlab chiqarish va iste’mol jarayoni o‘zaro
harakatini tartibga solib turishning zaruriy shartidir. Talabni
qondirishga va xaridorga taklif qilingan, sotish uchun bozorda
mavjud bo‘lgan yoki unga endi yetkazib berilgan barcha
mahsulotlarni tovarli taklif deb atash qabul qilingan.
Ishlab chiqaruvchilar bozorga ma’lum miqdordagi tovarlarni
olib chiqadilar va sotishni taklif qiladilar. Bu vaziyatda ularning
iqtisodiy manfaatdorligi tovarni sotish, ya’ni mehnat mahsulini
pulga almashtirish, shu orqali qilingan xarajatlarni qoplash va
sof foyda olishga qaratilgandir. Sotuvchiga faqat tayyor
mahsulotgina emas, shu bilan birga kelajakda ishlab chiqarilishi
va bozorga yetkazilib berilishi mumkin bo‘lgan tovarlar ham
(masalan, buyurtma bo‘yicha) taklif qilinadi. Demak, taklif aniq
biron-bir vaqt va joyda iste’molchiga taqdim etiladigan tovar
(xizmat)ning miqdori bo‘lib, u avvalo, tovarning bahosi bilan
chambarchas bog‘liqdir. Buni biz quyidagi 3-jadval va 9-
chizmadan ko‘rishimiz mumkin.
3-jadval