Ma’mur qahhorov

Borliqning  asosiy  turlari  muammosiga  turlicha  yondashuv lar 
mav jud. Masalan, materializm o‗z e‘tiborini moddiy borliqqa qaratib, 
uni  birlamchi,  belgilov chi  deb  xisoblaydi.  Idealizm  esa,  odatda, 
borliqni  ma‘nav iy  shakllariga  e‘tibor  beradi,  u  ma‘nav iy-ruxiy 
borliqning  shakllarini  birlamchi,  belgilov chi  deb  e‘tirof  etadi. 
Darhaqiqat, borliq shakllarini dastlab bir-biridan farq qiluv chi v a ayni 
v aqtda  bir-biri  bilan  o‗zaro  a‘loqadorlikda  bo‗lgan  moddiy  v a 
ma‘nav iy  borliqqa  ajratish  qulay.  Ammo  ular  o‗rtasidagi  farq 
nisbiydir, chunki ular har biri o‗z nav batida yana bir qancha shakl v a 
ko‗rinishlarga ega. Shunga ko‗ra moddiy borliqni: tabiiy borliq, insoniy 
borliq 
v a 
ijtimoiy 
borliqqa, 
ma‘nav iy-ruxiy 
borliqni 
esa 
indiv iduallashgan  ma‘nav iy  borliq  v a  ob‘ektiv lashgan  ma‘nav iy 
borliqqa  bo‗lish  mumkin.  Umumiylashgan  tarzda  esa  borliq  shakllari 
quyidagilardan iborat: 
1.  Tabiiy borliq. 

---

2.  Inson borligi. 
3.  Ma‘nav iy borliq. 
4.  Ijtimoiy borliq. 
Endi shular ustida kengroq to‗xtalaylik. Tabiiy borliq ikki xil ko‗rinishga 
ega:  1)  insongacha,  uning  ongidan  tashqari  v a  unga  bog‗liq 
bo‗lmagan  xolda  mav jud  narsa,  hodisa  v a  jarayonlarni  o‗z  ichiga 
olgan tabiat. Uni shartli rav ishda «birlamchi tabiat» deb xam ataladi. 
2)  inson  tomonidan  tabiatdagi  narsa  v a  xodisalarga  monand 
yaratilgan  tabiiy  borliq,  boshqacha  aytganda,  «ikkilamchi  tabiat». 
Ikkilamchi  tabiat  ijtimoiy  xayotda  inson  extiyojini qondirish  zaruriyati, 
ijtimoiy  turmushda  biror-bir  funktsiyani  bajarish  zaruriyati  tufayli 
yaratiladi.  Masalan,  madaniy  o‗simliklar,  uy  xayv onlari,  binolar, 
yo‗llar,  kiyim-kechaklar,  sun‘iy  xom-ashyo  v a  xokazolar.  «Ikkilamchi 
tabiat»,  bir  tomondan,  «birlamchi  tabiat»  kabi,  ob‘ektiv ,  real  borliq 
bo‗lib, inson ongidan tashqarida mav jud bo‗lsa, ikkinchi tomondan, 
u  insonga  bog‘liq  hamdir,  chunki  unda  kishilarning  maqsadlari, 
g‗oyalari,  bilim  v a  mehnatlari  mujassamlashgan  bo‗ladi.  Shu 
ma‘noda «ikkilamchi tabiat» nisbiy mustaqil borliqdir. 
Inson borlig„i aloxida olingan shaxs borlig‗i v a butun insoniyat borligi 
ko‗rinishida  mav jud  bo‗ladi.  Inson  borlig‗ida  tabiat  v a  jamiyatdagi 
hamma narsalar uchun umumiy bo‗lgan tomonlar, xususiyatlar ham 
mav juddir. Bu jixatdan inson borlig‗i tabiati v a moxiyatiga kura eng 
murakkab borlig‗, shaklidir. U ham tabiat, ham jamiyat, ham ruxiyat 
qonunlariga buysunadi.Inson mav judligining asosini inson tanasidagi 
xayot  tashkil  qiladi.  Tanada birinchi nav batda hayot jarayoni, yani 
oqsil  tanachalarining  yashash  usuli  –  moddalar  almashish  jarayoni 
kechadi.  Lekin  jonli tananing o‗zi xali inson borlig‗ini tashkil qilmaydi. 
Alohida  kishining  indiv idual  borlig‗i  dastav v al  tana  v a  ruxning 
borligidan  iborat  bo‗lib,shu  alohida  kishining  hayoti  v a  faoliyati, 
munosabatlarining ja‘mini o‗zida qamrab oladi.  
Inson xis qiluv chi v a fikrlov chi jonli tanaga ega bo‗lgan alohida real 
tabiiy  indiv id  sifatida  mav juddir.  Shu  bilan  birga  inson  ongga  ega 
bo‗lgan, ev olyutsiya tufayli kelib chiqqan aloxida, o‗ziga xos noyob 
bir  mav judot  hamdir.  Insonning  bu  noyobligini  uning  ruxiy  dunyosi 
tashkil  qiladi.  Lekin  inson  ayni  v aqtda  ijtimoiy-tarixiy  taraqqiyotning 
maxsuli bo‗lgan ijtimoiy mav judot hamdir. Bular inson borlig‗ining eng 
muhim belgilaridir.