Ma’mur qahhorov

III.  Materiyaning  yashash  usuli  xarakatdir.  Xarakat  tufayli  har 
qanday  narsaning  yaxlitligi  saqlanadi,  chunki  xarakat  tufayli 
jismlarning  tarkibiy  qismlari  o‗zaro  ta‘sirga  kirishib,  bir  butunlikni  xosil 
qiladi.  Xarakat  tufayli  atomlar  v a  molekulalarda  o‗zgarishlar  sodir 
bo‗ladi,  o‗simliklarda  moddalar  almashadi,  energiya  v a  axborot 
uzatiladi,  xarakat  tufayli  xayv onot  olami  v a  inson  muxit  bilan 
aloqada  bo‗ladi,  jamiyat  riv ojlanadi.  Xarakat  tufayli  xayot    kelib 
chiqadi  v a  uning  dav omiyligi  ta‘minlanadi.Xarakatning  bir-biridan 
farq  qiluv chi  bir  necha  shakli mav jud. Ular oddiydan-murakkabga, 
quyidan yuqoriga qarab takomillishib boradi. Materiya xarakatining 
quydagi asosiy shakllarini ajratib ko‗rsatish mumkin: 
1. Mexanikav iy xarakat – jismlarning fazoda urnini almashinuv i. 
2. Fizikav iy xarakat – issiqlik, yorug‘lik, elektr, magnetizm xodisalari. 
3.  Kimyov iy  xarakat  –  kimyov iy  birikish  v a  parchalanish,  agregat 
xolatlarining bir – biriga o‘tishi. 
4. Biologik xarakat – tirik tabiat jarayonlari. 
5.  Ijtimoiy  xarakat  –  mehnat, ishlab chiqarish, ijtimoiy xayot, kishilar 
o‗rtasidagi xilma – xil munosabatlar v a jarayonlar. 
Xarakat shakllari bir-biridan tashkiliy tuzilish darajalarining xilma-xilligi, 
kelib  chiqishi  ketma-ketligi  hamda  moddiy  tashuv chilari  bilan 
tafov utlanadi. Xarakat hamisha muayyan joyda – fazoda v a ma‘lum 
dav omiylik mobaynida—v aqtda amalga oshiriladi. Xarakatlanuv chi 
materiya o‗zining xususiyat v a xossalarini fazo v a v aqtda namoyon 
qiladi.  Fazo  materiyaning  tuzilish  tartibi,  qo‗lami,  olamdagi 
narsalarning o‗zaro joylashish v aziyatini ifodalaydi. Vaqt jarayonining 
dav omiyligini,  xodisa  v a  jarayonlarning  ketma-ketligi  tartibini 
ifodalaydi.  Fazo  v a v aqtning xarakatlanuv chi materiya bilan uzv iy 
bog‗liqligidan «fazo v a v aqt – materiyaning mav judlik shakli» degan 
xulosa chiqarish mumkin. 
Fazo  v a  v aqt  masalalari  faylasuflarni  azaldan  o‗ylantirib  kelgan. 
Materialistlarning    fikricha,  fazo  v a  v aqtni  materiyadan tashqarida 
tasav v ur qilish mumkin emas. Qadimgi sodda materialistlar,masalan, 
naturfilisofiya  («tabiat  falsafasi»)  v akillari  Demokrit  v a  Epikur  fazoni 
hamma  joyini  eganllagan  xarakatsiz  bo‘shliq  deb,  v aqtni  esa  bir 
maromda  o‗tib  boruv chi  oqim  deb  talqin  etganlar.  Idealistlar  esa 
fazo  v a  v aqt inson ongi, idroki bilan bog‗liq sub‘ektiv  narsalar deb 
tushuntirganlar. Masalan, ekzistentsializm oqimi asoschilaridan biri J.P. 
Sartrning  fikricha,  «ular  borliqqa  xech  qanday  aloqasi  yo‘q».  Nemis 
faylasufi    I.Kant  fazo  v a  v aqt  tushunchalari  inson  ongiga  aprior 
(tajribadan  oldin)  xudo  tomonidan  solingan,  binobarin,  ular 
tabiatning  o‗ziga  emas,  ongga  xos  tug‗ma  tuyg‗ulardir,  degan. 
Gegel  fazo v a v aqtni mutloq g‗oya bilan bog‗lagan. Diniy falsafa, 

---

chunonchi,  tasav v ufga  ko‗ra,  fazo  v a  v aqtning  xususiyatlari 
xudodandir.  «Moddiy  olamning  chekli  v a  cheksiz  bo‗lishi,—  degan 
edi  sufiy  shoir  Xujanazar  Xuv aydo,-  tangri  taoloning  amri  qaroriga 
bog‗liq.  Chunki  eru-osmon  uning  irodasida».  Umar  Xayyom  bu 
to‗g‗rida shunday yozgan: