metafizikani kiritamiz. Dialektika (yunon. «baxslashmoq»,
«suxbatlashmoq» degani) borliqdagi narsa-xodisalar yalpi
aloqadorlikda, doimiy o‗zgarishda, riv ojlanishda, o‗zaro ziddiyatli
birlikda, deb talqin etadi. Qadimgi yunon falsafasida dialektika
dastlab bahs-munozara yuritish san‘ati deb ta‘riflangan, keyinchalik
Geraklit, Milet falsafiy maktabi v akillari, pifagorchilar dunyo haqidagi
eng umumiy v a teran fikrlarni «dialektik fikr» deb baholay
boshlaganlar. Chunonchi, Efeslik Geraklitning: «Hamma narsa
o‗zgarishda, oqib turadi», «Oqar suv ga ikki bor tushib bo‗lmaydi»,
«Kurash – borliqning otasi v a mav judotning xukmdori», Pifagorning
«Haqiqat dengiz tubida», «Inson – hamma narsaning me‘yori» kabi
fikrlari dialektik, ya‘ni chukur falsafiy fikrlar hisoblangan.
Dialektik tafakkur uslubining ijodkori deb Aristotel mashxur
aporiyalari, ya‘ni falsafiy-mantiqiy riv oyatlari bilan nom qozongan,
aporiyalarda borliq v a inson fikrining ziddiyatli ekanligini yorqin
ifodalay olgan qadimgi yunon faylasufi Zenonni kursatgan.
Aristotelning o‗zi dialektikani ehtimoliy fikrlar to‗g‗risidagi mantiqiy
ta‘limot bo‗lmish «analitika»ning muqobili deb tushungan. Boshqa bir
buyuk yunon mutufakkiri Platon haqiqiy borliqni («g‗oyalar olami»ni)
o‗zgarmas v a aynan birday deb talqin etsa-da, dialektik tafakkur
fikrlash san‘atining chuqqisi sifatida hammaga emas, balki faqat
tanlangan zotlargagina berilgan, deb hisoblagan. «Sofist» v a
«Parmenid» nomli dialoglarida u: «Mav judotning oliy jinslari faqat
shunday tarzda fikr qilishlari mumkinki, ulardan har biri mav juddur v a
mav jud emasdir, o‗ziga o‗zi tengdir v a teng emasdir, o‗ziga aynan
o‗xshashdir v a uzga holatga o‗tib turuv chidir. Borliq ziddiyatli: u bitta
v a ko‗p, abadiy v a o‗tkinchi» deb yozgan v a bu bilan dialektik
fikrlash uslubini ulug‗lagan edi.
Dialektika sharq, jumladan, IX-XII asrlar Markaziy Osiyo falsafasida
ham muhim o‗rin tutgan. Professor O.F.Fayzullayev ning yozishicha,
«dialektika» terminini sharq falsafasida ilk marta «jadl», «jadliy», «jadal»
tarzida v atandoshimiz Abu Nasr Forobiy qo‘llagan. U borliq xodisalari
o‗zaro ta‘sir natijasida yuz beradi, o‗zgarishsiz narsa yo‗q, borliq v a
fikr ziddiyatlidir, degan. «Oniy v a boqiy», «botiniy v a zohiriy» kabi
tasav v ufga xos, «xalol v a xarom», «jannat v a do‗zax» singari islomiy
tushunchalarda ham dialektika o‗ziga xos namoyon bo‗ladi.
Ev ropa uyg‗onish dav rida Nikolay Kuzanskiy v a Jordano Bruno
«qarama – qarshiliklarning mos kelishi», yangi dav rda Rene Dekart v a
Borux Spinoza «o‗zini-o‗zi shartlab yuz beruv chi xarakat», XVIII asrda
Immaniuil Kant fizik v a kosmogonik tabiatdagi riv ojlanishning yuz
berishi xaqida dialektik g‗oyalarni ilgari surdilar. Buyuk nemis
mutafakkiri G.-V.-F. Gegel birinchi bo‗lib «tabiiy, tarixiy v a ruhiy olam
jarayondan iborat, ya‘ni borliq bu – uzluksiz xarakat, o‗zgarish, bir
holatdan boshqasiga o‗tish v a riv ojlanishdir, bu xarakat v a o‗zgarish
ich-ichidan o‗zaro aloqadordir» degan fikrni falsafiy-mantiqiy
jixatdan asoslab bergan edi. Gegelning «hamma narsa o‗z inkoriga
keladigan zaruriyat» degan g‗oyasi ham chuqur dialektik fikrdan
iborat.
Dialektik metod tabiat v a jamiyatni tushunishga ham, bilish
nazariyasi v a amaliyotga ham, materializm v a idealizm ta‘limotlariga
ham birday tatbiq etilishi mumkin. Ana shunday keng qamrov li
dialektik tafakkur uslubi nuqtai nazaridan, ziddiyatlar turli-tuman, ko‗p
qirrali v a ko‗p qutbli (polipolyar) deb tushunilishi lozim. Ilgari
ziddiyatlarni xal etish uchun kuch ishlatish, tazyiq o‗tkazish asosiy
v osita deb qaralgan bo‗lsa, endilikda, yangicha tafakkur nuqtai
nazaridan ziddiyatlar tinch yo‗l bilan, murosai-madora usuli bilan
ularning tutash nuqtalari topilib, o‗zaro kelishtirilib bartaraf etiladi.
Shunga muv ofiq, «tarixni mojarolar v a adov at emas, balki xalqlar
o‗rtasidagi hamkorlik v a ishonch olg‗a xarakatlantiradi» (Karimov I.A.
O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xav fsizlikka taxdid, barqarorlik
shartlari v a taraqqiyot kafolatlari. – Toshkent, 1997, 323-bet) degan
fikr g‗oyatda chuqur dialektik mazmun kasb etadi. Muhimi – mav jud
ixtiloflar murosasiz sotsial ziddiyatlarga – antagonizmlarga aylanib
ketmasidan ularni hal qilishdan iborat. Shu bilan birga kishilar,
guruhlar, sinflar, turli dav latlar o‗rtasida adov atga olib bormaydigan
«muayyan, noantagonistik ziddiyatlarning mav judligi yangi mustaqil
dav latlarning qaror topishi dav ri uchun real hodisadir»(O‗sha joyda,
75-bet). Shunday qilib, shuro tuzumi hammaning tafakkur uslubi bir
qolipda bo‗lishini talab qilgan bo‘lsa, endilikda – mustaqillik dav rida
fikrlar xilma-xilligi v a erkinligi sharoitida bu mutlaqo o‗rinsiz v a asossiz
talabdir.
Yangi sharoitda olamdagi yalpi univ ersal aloqadorlik v a taraqqiyot
tamoyillarini o‗z ichiga olgan, ularning murakkab tabiatini o‗zaro
bog‘liqlikda teran tushuntirib berishga qodir dialektik metodga
ehtiyoj yanada oshib bormoqda. Mustaqillik dav rida dialektik fikrlash
uslubi anglab olingan zaruriyat tarzida «qayta tug‘ilmoqda».
Dialektika mustaqil O‗zbekistonni bir butun, yaxlit ijtimoy tizim sifatida
idrok etish, atroflicha islox qilish, mustaqillikni mustahkamlash, yangi
taraqqiyot modelini asoslash hamda ijtimoiy-iqtisodiy riv ojlanishga
yo‗l ochishda o‗zining xayotiyligi v a ta‘sirchanligini isbotlamoqda.
III. Dialektikaning qonun va kategoriyalari. Dialektika borliq muttasil
o‗zgarish v a riv ojlanishda deb qarash bilan birga bu jarayonning eng
umumiy, ya‘ni univ ersal qonunlari ham mav jud deb hisoblaydi.
Riv ojlanish
qarama-qarshiliklarga
asoslanadi.
Qarama-
qarshiliklarning o‗zaro kurashi, ya‘ni ziddiyat ana shu jarayonga ichki
turtki beruv chi manba hisoblanadi. O‗zgarishlar turlicha bo‗lishi
mumkin: miqdoriy v a sifatiy, tarkibiy v a tuzilmav iy, shakliy v a
mazmuniy, ichki v a tashqi, holat o‗zgarishlari v a boshqalar. Ammo
har qanday o‗zgarish ham riv ojlanishga olib kelav ermaydi, agar
o‗zgarishlar natijasida yangilik (yangi narsa, hodisa, xossa, sifat yoki
bog‗lanish) yuzaga kelsagina buni riv ojlanish deyish mumkin bo‗ladi.
Masalan, mustaqillik hamda bozor isloxotlari tufayli O‗zbekistonda
jamiyatning tamomila yangi sifat holatiga o‗tilmoqdaki, bu jarayonni,
shubhasiz, riv ojlanish deb baholash mumkin.
Demak, rivojlanish bu tasodifiy, uzuq-yuluq, yuzaki o‗zgarish emas,
balki zaruriy, qonuniy, izchil, tizimli o‗zgarishdir. Xo‘sh, riv ojlanishning
butun borliqqa xos eng umumiy qonuniyatlari bormi v a ular
nimalardan iborat?
Ushbu sav olga jav ob berishdan oldin «qonun» tushunchasining
mazmunini aniqlab olaylik. Qonun – predmet v a hodisalar o‗rtasidagi
ichki, muhim, zaruriy v a takrorlanib turuv chi bog‗lanishlardir. Aynan
takrorlanib turganligi uchun ham bu bog‗lanishlar qonuniy tus oladi
v a tegishlicha qayd etiladi. Masalan, yil fasllarining almashinuv i
minglab marotaba takrorlanganidan qonun tusiga kirgan v a «tabiat
qonuni» deb e‘tirof etiladi.
Qonunlar uch turga bo‗linadi:
1. Xususiy qonunlar (borliqning biror sohasiga oid, masalan, kimyo,
biologiya, fizika v a boshqa maxsus fanlar o‘rganadigan qonunlar).
2. Umumiy qonunlar (borliqning kengroq biror sohasiga oid,
masalan, tirik tabiat qonunlari).
3. Eng umumiy qonunlar (butun borliqqa xos bo‗lgan univ ersal
qonunlar)
Tabiat, jamiyat v a inson tafakkuri taraqqiyotida bir xilda amal
qiladigan eng umumiy qonunlarga quyidagilar kiradi:
1. Miqdor o‗zgarishlarining sifat o‗zgarishlariga o‗zaro o‗tishi qonuni.
2. Qarama-qarshiliklar birligi v a kurashi qonuni.
3. Inkorni-inkor qonuni.
Do'stlaringiz bilan baham: |