Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

395

XIX bob.

 Hozirgi dunyo

huquqiy tizimlari

balki mantiqiy jihatdan tuzilgan yagona huquqiy tizim to‘g‘risida boradi»

1

. U 

«huquqiy tizim» tushunchasini «huquq tizimi» kategoriyasi bilan aralashtirib 

yuborishdan ogohlantiradi. M.N. Marchenko ham I. Sabo kabi huquqiy tizim 

kategoriyasini huquq tizimi va qonunchilik tizimidan farqlaydi. Huquqiy tizim 

faqat huquqiy normalar yig‘indisi bo‘lmay, balki o‘z ichiga huquqiy mafku-

ra, huquqiy ong, huquqiy siyosat, huquqiy madaniyat, yuridik amaliyot kabi 

boshqa huquqiy hodisalarni qamrab oladi. Rus olimi T.V. Kuxarukning fikricha, 

«jamiyat huquqiy tizimi» shunday ilmiy kategoriyalar sirasiga kiradiki, uning 

fanda vujudga kelishini faqat ijtimoiy taraqqiyot, jamiyat huquqiy hayotida ro‘y 

berayotgan o‘zaro aloqadorlik, huquqiy borliqda tizimli xususiyatning mavjudli-

gi bilan tushuntirish mumkin emas. U voqea va hodisalarga falsafiy tizimlilik 

nuqtayi nazaridan yondashish mahsulidir.

Milliy huquqiy tizimni anglashda 

«huquq tizimi», «huquqiy tizim» 

tushunchalaridan tashqari 

«huquq oilasi» kategoriyasining ma’nosini bilib 

olish ham maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘lishicha, 

huquq tizimi huquqning ichki tarkibiy tuzilishidir. Ular: huquq normasi, huquq 

instituti va huquq sohasi (tarmog‘i) ni o‘z ichiga oladi. 

Huquqiy tizim esa, na-

faqat huquq normalarining yig‘indisi, balki ularni harakatga keltiruvchi, o‘zaro 

bog‘liq huquqiy hodisalar yoki vositalar hamda ularning bir butun organizm 

sifatida harakatdagi ko‘rinishidir. Huquqiy tizim tarkibiga huquq normalari 

tizimi bilan bir qatorda, huquq ijodkorligi jarayoni va huquqni qo‘llash jarayoni, 

yuridik mazmundagi barcha hodisalar kiradi.

«Huquqiy tizim» tushunchasi keng ma’noda «huquqning tarixiy tipi» 

tushunchasiga o‘xshash tushuncha sifatida qo‘llaniladi. Bu tushunchalarning 

ikkinchisi bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadagi huquqiy tizimlarning barchasini 

qamrab oladi va eng muhimi, shu tizimlarga ham xosligini ifodalaydi. Biroq, 

«huquqning tarixiy tipi» tushunchasi hozirgi zamon huquqiy tizimlarining 

barcha ko‘rinishlarini qamrab ololmaydi

2

.

Turli-tuman milliy huquqiy tizimlarning umumiy va o‘xshash belgilarining 

mavjudligi ularni guruhlashtirish, tasniflash, alohida huquqiy umumlashma-

larga, huquqiy oilalarga biriktirish imkonini beradi. Qiyosiy huquqshunoslik 

huquqiy tizimlarning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashdan tashqari, 

ularni turli tiplar, guruhlar va huquq oilalari bo‘yicha tasniflash imkonini bera-

di. Milliy huquqiy tizimlarni ularning turli jihatlari bo‘yicha qiyoslash mumkin. 

Bunday jihatlar qatorida huquqning strukturasi (tarkibiy tuzilishi), huquqning 

manbalari, huquqning jamiyat va davlat hayotidagi o‘rni, muayyan huquqiy 

1 

Сабо Имре. Социалистическое право.  – М., 1864. – 128-bet.

2 

Qаrаng: Tаdjiхаnоv U., Sаidоv А. Huquqiy mаdаniyat nаzаriyasi. Dаrslik. / Mаs’ul muhаrrir 

аkаdеmik Sh.Z. O‘rаzayev. 1-tоm. – T., 1998. – 80-bet.

---