Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

365

XVII bob.

 Huquqning harakatlanishi 

va uni amalga oshirish

yuridik mexanizmlari xilma-xil bo‘lib, ularning mazmuni u yoki bu mamlakat 

huquqiy tizimining xususiyatlari bilan belgilanadi. Mamlakatimiz huquqiy 

tizimida huquqni amalga oshirish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat. 

Dastlabki bosqich – tabiiy huquqni qonun darajasiga ko‘tarish (ijo-

biy huquq), uni normativ shaklda ifodalash. Tabiiy huquqning o‘zagini inson 

huquqlari, uning inson va jamiyat tabiatidan kelib chiquvchi ijtimoiy-huquqiy 

talablari tashkil etadi. Bu talablarni qanoatlantirish uchun davlat ularni qonun 

yo‘li bilan, normativ darajada tan olishi kerak. Inson huquqlarini qonun dara-

jasiga ko‘tarish: a) ularni konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yishni; b) ularni 

amaldagi qonunchilik hujjatlarida mustahkamlashni nazarda tutadi.

Ikkinchi bosqich – qonunni amalga oshirishning har xil mexanizmlari 

ishga solinadi. Bu mexanizmlar yordamida qonun qoidalarini subyektiv huquqlar 

va yuridik majburiyatlarning muayyan mazmuniga o‘tkazish amalga oshiriladi. 

Bu mexanizmlar rang-barangdir, chunonchi, unga qonunni hukumat, vazirlik-

lar, idoralar, o‘zini o‘zi boshqarish organlarining qonun osti normativ hujjatlari-

da va mahalliy ahamiyatga molik boshqa normativ hujjatlarda aniqlashtirish; 

qonun normalarini rasmiy sharhlash, hujjatlar orqali tushuntirish; qonunni qabul 

qilish, qo‘llash va majburiy ijro etish taomillarini tartibga soluvchi protsessual 

normalar; huquq normalarini qo‘llashga doir har xil hujjatlar kiradi. Davlat 

organlarining huquqiy hujjatlarni tayyorlash va qabul qilish borasidagi faoliyati 

ham shu bosqichga kiradi.

Yakunlovchi bosqich – huquqni bevosita amalga oshirishdan iborat. 

Aynan shu bosqichda huquqlar abstrakt imkoniyatdan real voqelikka aylanadi 

va bu huquq sohibining xohish-irodasiga ko‘ra yuz beradi, ya’ni huquqning 

amalga oshish-oshmasligi, agar amalga oshirilsa, bu qachon va qay darajada 

yuz berishi huquq subyektiga bog‘liq bo‘ladi.

Dunyo davlatlarida huquqni amalga oshirish o‘z xususiyatlariga ega. 

Masalan, anglo-sakson huquqi mamlakatlarida huquqni amalga oshirish ja-

rayoni boshqacha kechadi. Huquqiy talablarni, ya’ni tabiiy huquqni majburiy 

norma darajasiga ko‘tarish sud tomonidan amalga oshiriladi. Sud muayyan 

yuridik ishni ko‘rib chiqar ekan, yuzaga kelgan nizoning haqiqiy holatlari, 

taraflarning da’volarini mufassal tahlil qiladi va ularning o‘zaro huquq 

va majburiyatlarini aniqlab, janjalni hal qiladi. Ishni hal qilish chog‘ida 

presedent – o‘xshash ish bo‘yicha ilgari chiqarilgan sud qarori normativ asos 

sifatida maydonga chiqadi.

Mazkur huquqiy tizimda huquqiy talabni amalga oshirish mexanizmi 

roman-german huquqiy tizimidagi shunday mexanizmga qaraganda soddaroq, 

chunki oldindan qonun yo‘li bilan mustahkamlab qo‘yishni taqozo etmaydi. 

Sudyaning o‘zboshimchaligi xavfini oshirib ko‘rsatish yaramaydi, chunki sud 

---