Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Huquqni amalga 

oshirish usullari 

va shakllari

2-§.

---

367

XVII bob.

 Huquqning harakatlanishi 

va uni amalga oshirish

Normativ-huquqiy hujjatlarda ko‘rsatilgan qoidalarni qo‘llanish darajasiga 

ko‘ra, huquqni amalga oshirishning to‘rt xil 

shakli farqlanadi:

1) huquqiy munosabatlar ishtirokchilari uchun umumiy vazifalar va prin-

siplar o‘z ifodasini topgan qonunlarning muqaddimalarida ko‘zda tutilgan ta-

lablarni ro‘yobga chiqarish;

2) huquq subyektlarining huquqiy maqomi hamda vakolatlari doirasini 

o‘rnatuvchi umumiy normalarni tatbiq etish;

3) muayyan huquqiy munosabatlarga tegishli bo‘lgan huquqiy normalarni 

joriy etish;

4) huquq normasini vakolatli davlat organlari tomonidan hokimona 

tarzda qo‘llash.

Huquqni amalga oshirish huquqiy munosabatlar subyektlari doirasiga 

ko‘ra ham tasniflanadi. Huquqni amalga oshirishda ishtirokchilarning juda ko‘p 

guruhi qamrab olinadi. Huquqni amalga oshirish subyektlariga ko‘ra, 

individual 

va 

jamoa  tomonidan huquqni tatbiq etish farqlanadi. Huquq normalarining 

ishtirokchilar xulq-atvorida mujassamlanishi uchun davlat organlari, jamoat 

tashkilotlari va fuqarolarning muayyan darajadagi amaliy faoliyati talab qili-

nadi. Huquq normalari kishilarning muayyan munosabatlariga nisbatan tatbiq 

qilinadi va shunga ko‘ra muayyan huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, 

o‘zgarishi yoki to‘xtashi sodir bo‘ladi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublika-

sida huquqni amalga oshirishda O‘zbekiston xalqi, milliy davlat tuzilishi bilan 

bog‘liq munosabatlarda – millatlar va elatlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi 

davlat organlari, O‘zbekiston Respublikasi davlat organlari, jamoat tashkilotlari, 

mansabdor shaxslar, fuqarolar ishtirok etadi. Huquqiy tartibga solish pirovard 

natijada ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilarining huquqda o‘z ifodasini topgan 

talablar va imkoniyatlar mujassamlashuvchi xulq-atvorida namoyon bo‘ladi. 

Huquqni amalga oshiruvchi subyektlar faoliyati xususiyatiga ko‘ra, huquqni 

amalga oshirishning uch xil shaklini ko‘rsatish mumkin – huquq normasiga 

rioya qilish, huquq normasini bajarish va huquq normasidan foydalanish:

Birinchi shakl – huquq normasi talablariga rioya etish. Bu yerda 

taqiqlovchi va muhofaza qiluvchi normalar amalga oshadi. 

Rioya etish amalga 

oshirishning bir shakli bo‘lib, u subyektlarning yuridik taqiqlarga mos ravishda 

ish ko‘rishida ifodalanadi. Bu shaklga subyektlarning passiv xulq-atvori xosdir. 

Ular yuridik normalar bilan man etilgan harakatlarni bajarmaydi, ya’ni o‘zlariga 

yuklangan passiv majburiyatlarni bajaradilar. Muhofaza qiluvchi normalarning 

barchasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilmasa-da, norma ma’nosidan mantiqan kelib 

chiquvchi taqiq ifodalanadi: agar biron-bir harakat uchun norma sanksiyasida 

yuridik javobgarlik nazarda tutilgan bo‘lsa, o‘z-o‘zidan ravshanki, bunday ha-

rakatni qonun chiqaruvchi organ man etgan. Masalan, bunday taqiqlar Jinoyat 

---