П1нинен лекция топламы Н5кис -w00u Тема q. Экология 81м оны4 3ыс3аша тарийхы. Экологиялы3 маш3алалар 81м оларды шеш №орша2ан орталы3ты 3ор2а7ды4 8у3у3ый тийкарлары

Тема № 6. Су7 81м оны4 патасланы7ы. Су7ды тазала7.
Жоба`

q. Су7 81м оны4 патасланы7ы.

w. Су7лар2а исле7 бери7 жоллары.
e. А3аба су7ларды тазала7 усыллары.
Т. с` Су7, патасланы7, усыл, оксидлени7, органик затлар, микрогетероген системалар 8. т. б.

Т1бийий су7лар адам 5миринде 6лкен 18мийетке ийе.

Су7 барлы3 7а3ыт бир3анша му2дарда ериген органик 81м минерал затларды 5зи4де тутады. Бул затлар су72а атмосферадан, су7са3ла2ышлар т6биндеги топыра3тан ар3алы т6седи, 81м соны4 менен бирге су7да жаса7шы 8ай7анат 81м 5симликлерди4 тиришилик ети7и, 5лип жо3 болы7ы менен пайда болады.
Су7 3урамында2ы 5симлик 81м 8ай7анат организмлери жыйна2ы планкта4ды 3урайды. Ал су7 са3ла2ышты т6бинде жаса7шы организмлер бентосты хасыл 3ылады. Бул еки организмлер т1бийий су7лар 3урамына 6лкен т1сир к5рсетеди.
Изей су7ларда ериген затлар к5п болып жер 6сти су7лар болса араласпа затлар менен бай болады. Мысалы !ми7д1рья су7ында 81р 3ыйлы араласпа му2дары t000 мг/л ге жетеди 81м оннан да артады. !сиресе г6з 81м б181р паслы4да ашы3 су7са3ла2ышларда араласпа затлар к5п болады.
Т1бийий су7лары топарлар2а б5ли7ди4 бир неше усылы бар. Оларды4 тийкар2ы ма3сетине 3арап 81р 3ыйлы принциплер 3ойылады`
I. Келип шы2ы7ына 3арап атмосфера су7лары /ш5кпе/, жер асты су7лар /ключевые 81м 3уды3 су7лары/ жер 6сти су7лары /д1рья, к5л, те4из, батпа3 су7лары/.
w. су7да2ы араласпаларды4 му2дары 81м характирине 3арап кермек, дузлы, 3атты, м5лдир 81м ренсиз, тыны3 емес, боял2ан, ийисли 81м т.б. болып б5линеди.
e. №олланы7 принципине 3арап су7ды шыпа су7ы, ишимлик, хожалы3, техникалы3, су7ыты7шы су7лар 8.т.б. болыа ажралады.
Т1бийий су7ларды4 физика-химиялы3 3урамына 3арап патасланы7ын бир неше группа2а ажраты72а болады.
Биринши группа араласпаларына су7да толы3 молекула 81м йонлар2а шекем ерийту2ын затлар жатады. Сырт3ы к5риниске 3арап бул су7ды араласпасы жо3 таза су7дан ажраты7 м6мкин емес. Араласпаларды4 барлы2ы органоплептикалы3 ямаса химиялы3 анализ жолы менен табы72а болады.
Т1бийий су7да к5п 2ана затлар ериген халында болы7ы м6мкин, Мысалы` кислород, азот, углекислый газ, к6киртли водород, 8.т.б. Ериген халында натрий, калий, кальция, алюминий, магний, темир, аммоний, маргонец х.т.б.
дузлары да болы7ы м6мкин.
%ндирислик шы2ынды су7лар менен су7са3ла2ышлар2а а7ыр металл дузлары /Сu, Рb, Мд,/ органикалы3 бирикпелер мыс` фенол формальдегиди 8.т.б. тумеди.
Ериген араласпалар 3а2аз, 3ум ямаса бас3а т6рдеги фильтрлер менен де услап 3алынбайды.
Екинши группа2а су7 менен коллоид системалар д6зи7ши араласпалар жатады. Бул араласпаларды4 б5лекшелери t0 ге жа3ын молекулалардан турады. Коллоид системалар усы суйы3лы3та еримийту2ын затлардан д6зиледи.
Коллоидлы системаларды4 пайда болы7ы биринши м1рте крахмал, каучук, клей менен апарыл2ан жумысларда аны3ланып, сонлы3тан да ''коллоидлы3'' атамасы СОЕЕ деген грек с5зинен келип шы33ан. /клей/. Коллоидлы затлырды4 айырым б5лекшелери ж6д1 кишкене болып, тек 2ана электронлы микроскоп яки ультрамикраскоп пенен к5ри7ге болады. Тындыр2ышларда коллоидлы б5лекшелер тутып 3алынбайды, 3умлы 81м 3а2аз с6згиш /фильтр/ ар3алы да 5теди, бира3 3ара мал 3алташасынан таярлан2ан с6згиш ар3алы тутып 3алынады.
Су7да органикалы3 81м минерал затлар коллоид 8алында, ириленген затлар, фульпонисноталар 8.т.б. болады.
:шинши группа2а су7 менен ш5кпе /взвесь/ д6зи7ши араласпалар жатады. Олар2а, 3ум б5лекшелери, ылай, органикалы3 материал кирип, олар жа7ын жа72анда, 3ар 81м муз еригенде топыра3 ж6зесинен жу7ылып су72а т6седи.
Бундай араласпаларды4 айры3шалы2ы уза3 7а3ыт ты4дыр2анда ш5кпеге т6си7и болып есапланады.
Олар 3ум 81м 3а2аз с6шгишлерден толы3 усланып 3алмайды.
Су7ды4 бактериологик патасланы7 I см куб су7да2ы бактериялар саны менен аны3ланады. Жер 6сти дереклериндеги су7лары-изей су7лар, жа7ын 81м 8ай7анатлар менен келген бактерияларды 5зи4де тутады.
Жер асты су7ларында бактериялар болмайды. Потогенли 81м сопрофит бактериялар ажыратылады. Су7ды4 потоген бактериялар менен патасланы7 д1режесин аны3ла7 ушын онда2ы ишек тая3шаларынан саны менен аны3ланады. Су7ды4 бактериялар менен патасланы7ын коли-титр 81м коли-индекс пенен 5лшейди. /ew, ee/.
Таза су7 са3ла2ышлар2а нефть 81м нефть шы2ындылары 6лкен зыян келтирип олар нефть тасы7шы супер таиперлер авариясында 8.т.б. ларда су72а т6седи.
Нефть 5нимлери су7 са3ла2ышларды4 жо3ар2ы ж6зе б5лимини4 81м жа3ын жердеги флора 81м фа7наны4 тиришилигине 6лкен зыян тийгизеди.
Т1бийий су7 дереклерине характеристика бергенде аномаль 3убылысларды4 болы7ын да айтып 5ти7 керек. Те4из су7ынан дузлы 81м иши7ге жарамсызлы2ы 81ммеге м1лим. Бира3 айрым те4излерди4 жа3ын жерлеринде пайдаланы72а болату2ын к5ршен су7 дереклери табыл2ан. Бундай су7 дереклери к5п.
Су7 жерди4 т1бийий байлы3лары ишинде айры3ша орынды тутады. Жердеги су7 запаслары iy млн, куб. километрге жа3ын. Оларды4 к5пшилик б5лими /ou,t% ке жа3ын/ дузлы су7. Бунда д6нья ж6злик океан ou,t% су7 коломин 3урайды.
Кершен су7 к5леми et млн. куб метр. яки жер ж6зиндеги су7 запасларынан w,t % тутады. Кершен су7ларды4 к5пшилик б5лиминен /yi,i%/ ти музлар болып, олардан тийкар2ы запаслары Антарктида болып есапланады.
Д6нья ж6зи халы3ларынан u0% ти жаса2ан Европа 81м Азияда uo% ке жа3ын д1рья су7 запаслары бар.
*1р бир жыл сайын су7 ресурслары к5лемини4 арты7ы 3ызы2ы7шылы3 ту7дырады, ол жыл да7амында океан2а а2ып келген су7 му2дары ru0000 км куб ты 3урайды.
Бул барлы3 адамзатты4 су72а м6т1жлигин 3анаатландыры7шы су7 ресурслары болып есапланады.
Су7 ресурсларынан е4 айры3ша 18мийетли б5лими д1рьялар болып табылады. Адамлар ушын е4 к5п пайдаланату2ын су7 ресурс т6ри болып есапланады.
*1зирги 7а3ытта кермек су7 е4 ба8алы т1бийий байлы3 т6рине айналды.
Хожалы3та пайдаланылату2ын су7 му2дары бизи4 елимизде q0% ти 3урайды. Бунда су7 менен т1мийнле7ди4 6зликсиз т6рде бары7ы, су72а 3ойылату2ын санитариялы3-гигиеналы3 нормативлерди 3атан са3ла7 з1р6р болады.
*1зирги 7а3ытта бизи4 д1рьяларымыздан 81м су7 са3ла2ышларымыздан е4 ири пайдаланы7шысы-ирригация. Екинши орында санаат 81м энергетика турады. :шинши-3алаларды4 коммунал хожалы2ы. А7ыл хожалы2ы е4 ири су7 пайдаланы7шылардан есапланады. Елимизди4 су7 хожалы3 системасында ол е4 ири су7 пайдаланы7шы. Ал e/r б5леги а7ыл хожалы2ында 3айтымсыз жумсалынады. Су7ды4 к5п му2дары мал шар7ашылы2ыны4 ра7ажланы7ына байланыслы жумсалады. Малшар7ашылы3 комплекслер санаат тийкарында жа3сы су7 пайдаланы7шылардан болып саналады.
Орта-Азияда ири Т6йе-Мойын гидро-техникалы3 комплекси д6зилген. Ол №ара3алпа3стан Хорезм 81м Т6ркменстанны4 Ташауз областьлары ярым миллионнан аслам гектар жерин су7 менен т1мийин етеди.
Демек, т1бий2ый су7 корларын са3ла7 81м 6немли пайдаланы7 81зирги к6нде е4 18мийетли 7азыйпаларды4 бири болып есапланады.

w. Су7лар2а исле7 бери7.

Су7 жер ж6зини4 к5пшилик б5легин, я2ный e/r б5лимин 3аплайды. Соны4 ушында су7, жерде болату2ын барлы3 3убылыслар2а толы3 3атнасады. Жерди4 су7лы 3абаты(гидросфера) к5леми qeuo млн. куб. км.-ге те4, ш5гинди 81м кристалл т6риндеги та7 жынысларында2ы су7 му2дары да к5п. Бира3та, ишимлик 81м 6й-рузгершилик жумысларына жарамлы таза су7 к5п емес. Оны4 му2дары барлы3 су7 запасларыны4 q%- ине де жетпейди. Со42ы жыллары 81р т6рли себеплерге байланыслы ишимлик су7ды пайдаланы7 му2дары к5бейтилмекте. Соны4 ушын су7 запасларын 6немле7, оларды 3ор2а7 е4 баслы 7азыйпаларды4 бири болып есапланады.
Су7ды4 18мийетли 31сийетлерини4 бири ерити7ши болса, екиншиси-дисперсиялы3 орталы3 7азыйпасын ат3ары7ы болып табылады.
Д1рья 81м бас3а су7 дереклерине 5ндирис, 81м хожалы3 ислеринен шы33ан а3аба су7ларды а2ызы7 менен таза а2ын су7лар патасланады.
Су7ды патаслайту2ын 81м оны4 3урамында ушрасату2ын затлар т5мендегиси группалар2а б5линеди`
q. Оксидлени7и ушын кислород сарплайту2ын затлар. Олар2а т6рли а7ыры7 тар3аты7шы бактерия 81м вируслар, органикалы3 затлар, 8ай7анат 81м 5симлик 3алды3лары, 5симликлер ушын керекли азы3лы3 затлар (нитридлер, фосфидлер, т5гин санааты шы2ындылары) жы7ы7 3ураллары, инсектицидлер, гербицидлер киреди.
w. Оксидленбейту2ын затлар. Оларды4 3атарына минераллар, т6рли химиялы3 реагентлер (химикатлар), кислота, тайкар, дуз, шахталардан шы2ату2ын а3аба су7лар, органикалы3 емес химия санаатыны4 шы2ындылары, радиоактив затлар 81м ш5пке затлар киреди.
e. Микрогетероген 81м ультрамикрогетероген дисперс системалар(коллоидлар) 8. т. б. киреди.
Сондай-а3 н1силге т1сир етету2ын биологиялы3 актив затлар-да биосферада ушырасады. Мутаген затлар 6ш группа2а б5линеди` м1селен, физикалы3 мутагенлер(ионла7шы радиация), биологиялы3 мутагенлер(вируслар) 81м химиялы3 мутагенлер(неорганикалы3 затлар)-азот оксидлери, нитратлар, нитридлер, 3ор2асын, радиоактив затлар, алкалоидлар, нефть продуктлары, а7ыр металлар, а73ат 3алды3лары, айырым органикалы3 затлар-углерод(IV) оксид, хлоропрен, фармацевтика 5ндирисини4 3алды3лары 8. т. б. киреди.
Су7да жасайту2ын ж1ни7арлар, 1сиресе балы3лар су7да ериген кислород пенен дем алады. Егерде су7да ериген кислород му2дары аз болса оларды4 жаса7ы 3ыйын болады. Таза су72а биринши тур затлар 3осылса, олар су7да ериген кислородты 5злерини4 оксидлени7и ушын жумсайды.
Солай етип, су72а к5п му2дарда тасланды затлар аралас3анда, ол жердеги тиришилик режими бузылады, н1тийжеде 5симлик 81м 8ай7анларды4 жаса7ына 317ип ту7ылады.
Су7да2ы барлы3 оксидлени7ши затларды4 тар3алы7ы ушын керекли бол2ан кислород му2дары су7ды4 кислород3а байланыслы биохимиялы3 з1р6рлиги талабы деп аталады(БПК-биохимическая потребность в кислороде). Белгили му2дарда2ы су7да бар кислород му2дарын w0 градусда д1слеп о2ан 3осымша затлар салын2аннан кейин(t-суткадан кейин) су7ды4 БПК-сы аны3ланады. Оны4 шамасы t-суткада жумсал2ан кислород му2дары менен 5лшенеди. М1селен, таза ишимлик су7ды4 БПК-сы д1слепки кислород му2дарыны4 q,t/q0^y б5лимине те4.
Патас су7лар2а хлор жиберилсе кислород3а бол2ан талап азайады, себеби хлор су7 менен реакция2а кирисип гипохлорит кислота(HClO) пайда етеди. Бул зат к6шли оксидле7ши 81м тасланды затларды4 тар3алы7ын тезлестиреди.
Водопровод ушын керекли ишимлик су7 таярла7да а2ын су7 t-рет изли-изинен тазаланады. Булар механикалы3 филвитрле7, тындыры7, 3ум ар3алы фильтрле7, аэроция, хлор 3осып стериллизацияла7, су7 механикалы3 филвитрле7ден кейин, су7да2ы ылай, 3ум б5лекшелери ш5кпеге туси7и ушын су72а 81к (СаО) 3осып тийкарлы орталы3 пайда етиледи. Кейнинен АL_w (SО_r)_e 3осылып желатин т1ризли ш5кпе (АL(ОН)_e пайда етиледи. Бул жерде АL⁺⁺⁺ ионлары ОН^- ионлары менен биригеди. Пайда бол2ан гель 3ум 81м бас3а затларды 3осып ш5кпеге т6сиреди. Су7 тын2аннан кейин, оны аэрациядан 5ткизип,хлор 3осып, микроблардан биротала тазартылады.
Усындай усылда тазалан2ан су7ларда айрым затлар, м1селен дузлар, ССL_r, СНСL_e у3са2ан затлар ушрайды. Су7 3айнатыл2анда бул затлар пу7ланып су7дан шы2ып кетеди.
А2ын су7ды тазала7 81м оны 3ор2а7 ушын т6рли шаралар к5рилмекте.
e. А3аба су7лар2а 6ш рет 3айта исле7 бериледи.
Биринши исле7де а3аба су7 фильтрленеди ири 81м 3атты затлардан тазартылады. Кейнинен су7 тындырылады 81м балшы3 пайда ети7ши затлар су7ды4 т6бине ш5геди. Егер су72а екинши исле7 берили7ге 31жет болма2ан жа2дайда, су7 хлорланып кейнинен а2ын су72а жибериледи. Биринши исле7 н1тижесинде су7да2ы 3атты затларды4 y0% и жо3 болады 81м су7ды4 БПК-сы et% ке азайады.
Екинши исле7 бери7де су72а аэрация исленеди. Н1тийжеде аэрот бактериялар ра7ажланады, олар су7да2ы органикалы3 затларды жо3 етеди 81м пайда бол2ан балшы3 су7ды4 т6бине ш5геди. Екинши ислеп бери7ден кейин су7да2ы 3атты затлар o0% ке кемейеди 81м БПК -o0% ке азайады.
Биринши 81м екинши исле7ден кейин-де айрым а3аба су7ларда з181рли затлар-мишьяк, селен, сынап 81м бас3а материалларды4 зыянлы бирикпелери 3алады. Оларды4 3утылы7 ушын су72а т5рли усыллары менен 6шинши исле7 бериледи. А3аба су7ларды тазала7да ионитлерден кенг пайдаланылады.
Су7ды 6немле7 ма3сетинде, к5бинше туйы3 технологиялы3 цикллер ислетиледи. Циклли системада су7ды 3айта-3айта тазалап оннан бир неше рет пайдаланы7 м6мкин. А3аба су7ларда дисперс (коллоид) системалар пайда болы7ына келгенде бир нарсеге итибар бери7 керек. Су7да жа3сы ерийту2ын затлар 1пи7айы жа2дайда коллоид системалар пайда етпейди. Ал, су7да аз ерийту2ын затлар тура3лы коллоид еритпелер пайда етеди. (м1селен. SIО_w).
Санаатда а3аба су7ларды, а2ын су72а 3осы7 жо3арыда айт3анымыздай бириншиден оларды4 3урамында з181рли 3осымталар болы7ы м6мкин. Екиншиден а2ын су7да2ы кислород а3аба су7да2ы органикалы3 затларды оксидлени7 ушын сарпланып кетеди, су7да2ы 5симлик 81м балы3лар ушын кислород жетиспей 3алады. Н1тийжеде олар жо3 болып кети7и м6мкин. Усы себепли а3аба су7ларды бар8ама тазала7 керек. Бул ушын механикалы3, адсарбцион, атермикалы3 химиялы3 81м биохимиялы3 усыллар пайдаланылады.
Механикалы3 усыл бул су7ды тындыры7 81м фильтрле7ден ибарат. Адсарбциялы3 усылда су7ды тазала7 ушын арна7лы адсарбентлер 3олланылады. М1селен, су7ды металл ионларынан тазала7 ушын арна7лы органикалы3 смола-катионитлерден пайдаланылады.Термикалы3 усылда патас су7ды 3айнатып пу7ландырып, ш5кпеде 3ал2ан 3атты затты ажратып алы7дан ибарат. Химиялы3 усыллард4 тийкарында т6рли процесслер (нейтралла7, оксидле7, 31лпине келтири7 реакциялары) киреди. Биохимиялы3 усыллар-органикалы3 затларды4 микро-организмлер менен тар3алы7ына тийкарлан2ан. Микроорганизмлер т1сиринде органикалы3 затлар оксидленеди~ соны4 ушын су7ды биохимиялы3 тазала7 уахтында су7 ар3алы 8а7а а2ымы жиберилип туры7ы керек.

Тема №u. Арал те4изи 81м Арал бойы маш3алалары, оларды шеши7 жоллары.

Жоба`
q. Арал те4изини4 физика-географиялы3 орны
w. Арал маш3алалары
e. Маш3алаларды шеши7 жоллары
т.с.` Те4из, су7, маш3ала, т1бият, экология, гидрохимия, илим, 8.т.б.

q. Арал те4изини4 физика-географиялы3 орны.

Арал те4изи-Орайлы3 Азияны4 Туран ойпатыны4 ш5л зонасына орналас3ан туйы3 ишки те4из бассейине жатады. Оны4 ХХ-1сирди4 y0- жылларында шекемги ийелеген майданыны4 6лкенлиги yy,qмы4 квадрат километрди ийелейту2ын еди. Усы 7а3ытлары те4из су7ыны4 31дди океан бети менен салыстыр2анда te метр бийикликте турату2ын еди. qoy0- жыллардан баслап Амуд1рья 81м Сырдарьяны4 су7ларыны4 жылдан-жыл2а кескин кемейип 3алы7ыны4 себебинен оны4 31дди тез п1тлер менен т5менлеп кетти.
Ата7лар бир тутас болып 3осылып кетти. qoo0-жыллары те4из 6лкен тенгиз 81м киши те4излер 5злери б5леклесип б5линип 3алды. Арал те4изини4 со42ы r0-жылдан аслам 7а3ытты4 аралы2ында физика-географиялы3 5згерислери кестеде к5рсетилген. (q-кесте).
w000-шы жыл2а келип те4изди4 су7 майданы w,w есе кемейди. Те4из су7ыны4 к5леми w,i есе кемейди. Те4изди4 31дди w0м-ден аслам т5менледи, ал оны4 су7ыны4 улы7ма минерализациясы болса u,q есе 5сип кетти.

q-кесте
Арал те4изини4 физикалы3-географиялы3 к5рсеткишлери

qoy0ж. qoi0ж. w000ж.

Майданы, мы4 кв. км. yy млн. кв. км. tq,u млн. кв. км. wo,i млн. кв. км.
Узынлы2ы, км. row км. ey0 км. wt0 км.
Те4изди4 ени, км. wo0 км. wq0 км. -
Е4 тере4 жери, м. yo м. ti м. rt м.(шама)
Орташа тере4лиги, м. qy м. qw м. o,o м. (qoo0 ж.)
!ми7д1рьяны4 су7 т6си7и куб. км. eu,i куб. км. i,e куб. км. -
Сырд1рьяны4 су7 т6си7и куб. км. wq,0 куб. км. - -
Те4из су7ыны4 к5леми, куб. км. q0yw куб. км. yri,q куб. км. euy куб. км.(qoo0ж.)
Су7ыны4 пу7ланы7ы y0 т. куб. км. r0 т. куб. км. e0 т. куб. км.
Те4изди4 31дди, абс. м. te м. rt,u м. w0 м.
Су7ыны4 улы7ма минерализациясы, S% q0,e % w0 % ue % (w00e ж.)

w. Арал те4изи 81м маш3алалары

Президен И.А.Каримов 5зини4 qoou жылы шы33ан “%збекстан ХХI 1сир боса2асында”}, деген мийнетинде экологиялы3 проблемалар2а, соны4 ишинде Арал те4изини4 маш3алаларынада 6лкен 18мийет берди.
Экология 81зирги заманны4 ке4 к5лемдеги кескин маш3алаларыны4 бири. Оны4 шешими барлы3 халы3ларды4 м1пине байланыслы болып, цивлизацияны4 81зирги к6ни 81м келешеги к5п жа2ынан мине усы маш3аланы4 шешимине байланыслы.
Арал те4лигини4 бузылы7ы инсаният тарийхында2ы е4 6лкен экологик апатшылы3ларды4 бири болып есапланады.
qoq0-qoy0-жылларда Арал те4изини4 31дди е4 жо3ар2ы к5рсеткиште болып, te,r метрди, су7ыны4 к5леми q0yr куб километрди, майданы yy мы4 квадрат километрди 81м минерализациясыны4 к5рсеткиши бир метр су7да q0-qq граммды 3урайту2ын еди. О2ан Ами7д1рья 81м Сырд1рьядан 3ар жылы ty куб километр су7келип т6сету2ын еди.
qoor жыл2а келип Арал те4изиндеги су7ды4 31дди-ew,t метрге, су7 к5леми-r00 куб километрден кемрекке, су7 бетини4 майданы ew,t мы4 квадрат километрге т6сип 3алды, су7ды4 дузлы2ыны4 тойыны7ы еки еседен артады. Аралды4 31дди w0 метрге т5менле7и менен, ол енди бир п6тин те4из емес, екиге б5линген к5лге айланды. Те4из жа2ысынан y0-i0 километрге шегинди. Те4из су7ынан 3урып 3ал2ан т6би миллионла2ан гектардан аслам жерди ийелейди. Н1тийжеде ж1не бир ш5листан пайда болма3та. Самал Арал те4изини4 3урып 3ал2ан т6бине дуз 81м ша4-таза4ларды ж6злеген километрден аслам жерлерге ушырады 8.т.б.
Арал те4изини4 3урып бары7ы 81м соны4 менен бирге Арал бойы регионында2ы т1бият те4ликти4 бузылы7ын экологик апатшылы3 д1режесинде ба8аланып атыр (qq0-qer бет.).
Мине усы экологик жа2дайларда 81м оларды4 келип шы2ы7ына себепши бол2ан Арал те4изи маш3алаларына байланыслы жа2дайды 81р т1реплеме 6йрени7 81м шешимлерин табы7 ма3сетинде Орайлы3 Азия м1млекетлерини4, бас3ада еллерди4 у1киллерини4 3атнасында к5плеген ушрасы7лар, конференциялар болып 5тип атыр. !сиресе, И.А.Каримовты4 Бирлескен Миллетер Ш5лкемини4 Бас Ассамблеясыны4 ri сессиясында шы2ып с5йлеген с5зинде Арал те4изини4 маш3алалары бойынша ай3ын усыныслар билдири7и бул маш3аланы4 Орайлы3 Азия еллерини4 маш3аласы болы7ы менен бирге п6ткил д6нья ж6злик масштабта2ы маш3ала екенлигин к5рсетти. Солай етип, президентимиз Арал маш3аласын белгили бир д1режеде шеши7ге 2амхорлы3 ети7 менен бирге Арал бойы регионыны4 биосферасын жа3сыла72а салма3лы 6лесин 3осып атыр.
Арал те4изи бизи4 жеримизде уза3 5тмишлерге пайда бол2ан т1бият са72а еткен 6лкен географиялы3 81м геологиялы3 обьектлерди4 бири болып саналады. Ол Туран ойпатлы2ында буннан et мы4 жыллардан бурын пайда бол2ан. Оны тун2ыш м1рте ата2ан араб жазы7шысы Ибн Русте /ow0-жыл/ еди. ХХ-шы 1сирди4 басында Академик Лев Семенович Берг 5зини4 qo0i-жылы шы33ан {Арал те4изи} китабында -{Ами7д1рья 81м Сырд1рья Арал те4изини4 шу3ырлы2ын к5п жылларда толтыр2анлы2ын}-к5рсетип 5ткен еди.
Мине усы ХХ-1сирди4 y0-жылларына шекем толып-тасып тур2ан 7а3тында, ол бизи4 жеримизди4 т1биятыны4 те4салма3лылы2ын бир тегис 31липте услап турды. Ол 5зини4 ба8алы байлы2ы менен, балы3 5нимлеринен, консервалары менен бурын2ы а73амлас еллерди4 халы3ларына, 81ттекибас3ада к5п шет еллерди4 халы3ларына белгили еди. Оннан х1р жылы ба8алы wt0 мы4 центнер балы3 5нимлери а7ланату2ын еди. *1зирги 7а3ытта бул жылдан-жыл2а 3урып баратыр2анлы2ы, су7ыны4 дузлы2ы ашшыланып кеткенлиги себепли оны4 5симликлер 81м 8ай7анат д6ньясынада жаман т1сири сезилмекте.
Арал те4изи проблемасы %збекстан Илимлер Академиясыны4 институтларыны4 илимпазлары, Каракалпакстан б5лимине 3араслы Т1бият Илимлерини4 комплекси иституты, Биоэкология институты №аза3стан Илимлер Академиясы 81м бас3ада к5плеген шет еллерди4 илимпазларыда илимий жумыслар алып барату2ын обьектке айланды. Усы илимий изертле7лерди4 н1тийжесинде, Арал те4изини4 гидрологиялы3 81м жер асты су7лары режими, топыра3, 8а7аны4 дузлы-ша4 тозанлар менен патасланы7ы, 5симлик 81м 8ай7анат д6ньясы, оны4 су7ында2ы 5тип атыр2ан химиялы3 5згерислер ту7ралы к5плеген баха илимий дереклер алында.
Арал те4изи мине б6гинги к6ни жылдан жыл2а 3урып баратыр су7 айдынлары б5лекленген, д1рьялардан су7 келип т6спегенликтен т1бийий факторларды4 /жаз2ы ыссылы3, 3ушпарланы7, к6шли самалларды4 та2ы бас3ада / т1сирлери менен жасап атыр. Со42ы r0 жыл /qoy0-w00eжж/ ишинде те4изди4 гидрохимиялы3 жа2дайы, 6лкен физикалы3-химиялы3 5згерислерге ушырады. Оны4 б6гинги к6нин т1биятты4 5зинде 5тип атыр2ан 6лкен химиялы3 лаборотория2а мегзетсе болады. Соны4 ушында те4изди4 су7ында 5тип атыр2ан физикалы3-химиялы3 5згерислерди 6йрени7 6лкен теориялы3 81м практикалы3 ахмийетке ийе.
Гидрохимия-т1бийий су7ларды4 химиясын 6йренеди. О2ан жердеги барлы3 су7лар, оканлар, те4излер, коллер, д1рьялар, х17излер, су7 са3ла2ышлар, батпа3лы3лар 81м жер асты су7лары киреди. Булар барлы3 7а3ыттада, т1бият 81м адам т1сири менен 5згерислерге ушырап отыр2ан. Соны4 ушында бул су7 обьектлерин т1бият 81м адам факторларыны4 т1сиринде жыллар аралы2ында2ы 5згерислерин илимий негизде 6йренилип барылады.
Арал те4изини4 гидрохимиясын 81м онда2ы химиялы3 5згерилислерди 6йрени7имизде бизлер мына т5мендеги к5рсетпелерди басшылы33а алы7ымыз керек`
-гидрохимия бойынша о3ы7лы3лар, Арал те4изини4 гидрохимиясына арнал2ан ма2лы7матлар, илимий дереклер 6йрениледи~
-гидрохимия бойынша жумыс алып баратыр2ан 31нигелер менен г6рри4леси7лер 5ткери7~
-гидрохимиялы3 1дебиятлар, методикалы3 к5рсетпелерден пайдаланы7.
w00w-жылы август айында %збекстан Илимлер Академиясы №ара3алпа3стан б5лимини4 Биоэкология институтыны4 илимий хызметкери т1репинен Арал те4изине ш5лкемлестирилген экспедицияны4 составында 3атнасып, те4изди4 су7ынан гидрохимиялы3 материаллары жыйналды.
Су7-жер ж6зинде ке4 тар3ал2ан бирикпе. Ол жерди4 геологиялы3 тарийхында, климатты4 81м 8а7а райыны4 31липлеси7инде, затларды4 айланысында, тиришиликти4 физиологиялы3 81м биологиялы3 сферасында белгили хызметти ат3арып келмекте.
Океан 81м те4из су7ларыны4 составында Д. И. Менделеевти4 периодлы3 таблицасыны4 дерлик барлы3 элементлери ушырасады. Олар еркин 8алында2ы ионлар т6ринде болып, те4из су7ыны4 минерализациясын(улы7ма дузлылы2ын) 3урайды. Дузлылы3 дегенде q кг су7да2ы ериген дузларды4 /барлы3 ериген минерал в 3атты затларды4 / граммда к5рсетилген му2дары т6синиледи. Ол % промилде /q/q000 мы4нан бир б5леги/ ямаса процентте к5рсетиледи. Океан су7ыны4 орташа минерализациясы/дузлылы2ы/ et% ди 3урайды, ямаса q литр су7да e,t% дуз 3урамы бар дегенди билдиреди.
Су7ды4 минерализациясы оны4 составында2ы бас ионлар менен аны3ланады. Бас ионлар деп аталы7ыны4 себеби, олар су7ды4 составында2ы барлы3 ериген минерал затларды4 oo,o процентин, ал оларды4 81р бирини4 концентрациясы болса q мг/кг-нан к5бирек му2дарды 3урайды.
q. Бас ионлар2а ериген катты затларды4, дузларды4 ионлары кирди, олар2а хлоридлер/NaCl, MgCl_w, KCl/, сульфатлер/MgSO_r, CaSO_r, K_wSO_r/, карбонатлар/CaCO_e/ киреди.
Бас ионларды4 анионларына Cl-, SO^w_r^-, HCO_e^-, Br^-, CO_e^w- 81м катионларына Na⁺, Mg^w+, Ca^w+, K⁺, Sr^w+лер киреди.
w. Су7да ериген газлер-O_w, N_w, CO_w, H_wS
e. Органикалы3 затлар
r. Биоген затлар NH_r⁺, NO_w^-, NO_e^-, P, Si
t. Водородлы к5рсеткиш(еритиндилерди4, су7ды4 кислоталы ямаса силтили 31сийетлерин сыпатлайту2ын к5рсеткиш) pH-менен белгиленеди.
y. Су7ды4 температурасы.
u. Су7ды4 тыны3лы2ы.
i. Су7ды4 ты2ызлы2ы.

e. Арал те4изи маш3алалары.

Орайлы3 Азия Республикаларында тийкарынан су7ды е4 к5п сарплайту2ын тара7 а7ыл-хожалы2ыны4 5ндирис тара7лары болып есапланады. Арал те4изине келип 3уяту2ын !ми7дарья 81м Сырд1рья су7лары му2дары кемеймекте 81м кейинги жыллары санаат 3алды3лары, а7ыл-хожалы2ы шы2ындылары 81м бас3ада тара7ларды4 шы2ынды су7лары т1сиринен иши7ге ямаса техникалы3 ма3сетлерде пайдаланы72а жарамсыз болып 3алма3та.
Экологиялы3 жа2дай 1де7ир кескинлескен 81зирги жа2дайда халы3ты, санаатты 81м а7ыл хожалы2ын душшы су7 менен т1минле7 к6н т1ртибиндеги е4 а8мийетли м1селе болып есапланады.
Соны4 ушын су7 тарма3лары ар3алы елатлы пунктлерге ямаса карханалар2а келип турату2ын су7ды 6немлеп жумса7, санаат тара7лары, а7ыл-хожалы2ында су7ды ысырап ети7ге жол 3ойма7 керек. Республикамызда экологиялы3 а78алда жа3сыла7 ма3сетинде Арал те4изи су7ыны4 б6гинги 31ддин са3лап 3алы7 81м оны бурын2ы жа2дайына келтири7 ушын Орта Азия д1рьяларыны4 бар су7ларын 6немлеп жумса72а 81м бас3ада дереклерден пайдаланы72а байланыслы болады.
Арал те4изи со42ы r0-жылдан к5бирек 7а3ыт аралы2ында (qoy0-w00uж) те4изди4 гидрохимиялы3 жа2дайлары, 6лкен физикалы3-химиялы3 5згерислерге ушрады. Оны б6гинги к6ни, т1биятты4 5зинде 5тип атыр2ан 6лкен химиялы3 лаборатория2а мегзетсе болады. Мине, соны4 ушында, те4из орталы2ында 5тип атыр2ан физика-химиялы3 5згерислерди 6йрени7 теориялы3 81м практикалы3 18мийетке ийе.
Со42ы r0 жылдан аслам 7а3ыт аралы2ы ишинде, те4изди4 майданы бир неше квадрат километрге 3ыс3арды, су7ды4 к5леми азайды, те4изди4 31дди т5мен т6сип кетти, ал су7ды4 дузлылы2ы кескин жо3арылап кетти.
Те4изди4 дуз баланысы физикалы3 факторлар-дузлы ша4-тоза4ларды4 келип т6си7и, те4из су7ыны4 к5лемини4 азайы7ы н1тийжесинде те4из орталы2ыны4 5зинде 31липлеседи.
И.А.Каримовты4 Бирлескен Миллетлер ш5лкемини4 Бас Ассамблеясыны4 ri-сессиясында шы2ып с5йлеген с5зинде Арал те4изи маш3аллаары бойынша ай2ын усыныслар билдирди 81м бул маш3аланы4 п6ткил д6нья ж6злик масштабта2ы маш3ала екенлигин к5рсетти. Солай етип президентимиз Арал маш3аласын белгили бир д1режеде шеши7ге 2амхорлы3 ети7 менен бирге Арал бойы регионыны4 биосферасын жа3сыла72а салма3лы 6лесин 3осып атыр.

Тема №i` Топра3 ресурслары 81м оны 3ор2а7 илажлары.

Жоба`
q. Топра3 ресурслары 81м а8мийети.
w. Топра3 эрозиясы 81м оны4 т6рлери
e. Топра3 эрозиясыны4 алдын алы7 илажлары
r. Топра3ты4 пайдаланы7ы 81м оны таза са3ла7.

т.с.` топра3, т1бият, 3убылыс, 5симлик, тиришилик, патасланы7, эрозия, агротехника, мелиорация 8.т.б.

q. Топыра3 ресурслары 81м а8мийети.
q. Топыра3 т1биятыны4 е4 ба8алы байлы2ы. Ол жер бетини4 геуек, 6ним берету2ын 6сти4ги 3абаты. Топыра3 литосфера, гидросфера, атмосфера 81м биосфера к5п 7а3ыт бир-бири менен байланыс3ан 8алда 5тету2ын физикалы3, химиялы3 81м биологиялы3 3убылыслар н1тийжесинде пайда бол2ан.
Топыра3 ар3алы затларды4 атмосфера 81мде литосфера ортасында2ы байланыстыда пайда етеди. Самал н1тийжесинде топыра3тан к5терилген ша4лар атмосфера2а 5теди, н1тийжеде жерге т6сету2ын жа3тылы3 энергиясыны4 т1сирин т5менлетеди, жа7ын-шашын болы7ына т1сир етеди. Сондай-а3 5симлик, 8ай7анат д6ньясынада 1де7ир т1сир к5рсетеди.
Т1биятта затларды4 алмасы7ына-да 3атнасады. Бул 3убылыс н1тийжесинде топыра3ты4 5нимдарлы3 31сийети са3ланады. Топыра3 5симлик, 8ай7анлар 81м микроблар менен бирге 3урамалы экологиялы3 система (биогеоценоз)ны келтирип шы2арады 81м биосферада тиришиликти т1мийнлейди.
Топыра3 5зин-5зи тазала7 31сийети ар3алы, т1биятта2ы патас затларды 5зине си4дири7шилик (адсарбент) 31сийетине, тазала7шы (пурификатор) 81м нейтрализатор 31сийетлерине ийе болы7ы. Адамлар 5зине керекли азы3-а73ат энергиясыны4 ii% ин топра3тан алады.
Жер бетиндеги 3ур2а3 майданны4 re%и 5нимдар емес жерлерге-музлы3лар2а, 3ар, 3умлы жерлерге, wi%и то2айлы3 зоналарына, qu%и жайла7 жерлерге, w%и санаат обьектлерине, 3ала дем алы7 орынлары 8.т.б. киреди. Ал, егислик жерлерге q0%и ту7ры келеди.
жер ж6зинде а7ыл-хожалы2ы ушын к5п жер 5злестирген еллер ишинде Европа да жер майданыны4 ew%ин дийханшылы3 ушын пайдаланады, Азия еллеринде wq%, Америка еллеринде-ww%ин, Африкада qr%ин 8.т.б. 3урайды.
Жерди4 топыра3 3аба2ыны4 81зирги жа2дайы адамларды4 к5п 1сирлерден бери т1сири н1тийжесинде д1слепки т1бият жа2дайынан 1де7ир 5згермекте. адамларды4 хожалы3 жумыслары н1тийжесинде жерди4 5нимдарлы2ы т5менлеп, жа3сы жер майданлары 3ыс3арып барма3та. Сондай-а3 топыра3тан жаман пайдаланы7ы менен 81мде агротехникалы3 3а2ыйдаларды бузы7ы ар3алы топыра3 эрозиясы к6шейген. Усыларды4 т1сиринде топыра3 структурасы бузылып, физикалы3-химиялы3 81мде биологиялы3 8алаты т5менлеп, эрозия2а тез ушрайды 81м 5нимдарсыз топыра33а айланады.
Н1тийжеде егислик майданлар 3ыс3ары7ы м6мкин.


w. Топыра3 эрозиясы 81м оны4 т6рлери
Эрозия-с5зи латынша болып, эрозия-жемирили7 м1нисин а4латады. Топыра3ты4 жемирили7и бир 3атар процесслерге байланыслы. Топыра3 су7 81м самал т1сиринде жемирили7ши м6мкин. Су7 т1сиринде жемирили7ине су7 эрозиясы, шамал т1сиринде жемирили7ине самал эрозиясы деп аталады.
Топыра3 эрозиясы менен г6реси7ден алдын оны4 келип шы2ы7 себеплерин аны3ла7, со4 о2ан 3арсы шара-илажлар ислеп шы2ы7 лазым.
%збекстанда 5ткизилген шара-илажлар, жетик т1жирийбелер тийкарында эрозия2а 3арсы г6реси7 жоллары белгиленген.
Топра3 эрозиясы 81м оны4 кери жа2дайларына=т1бийий эрозия, жасалма эрозия, су7 эрозиясы 81м самал эрозиясы киреди.
Т1бийий эрозия2а-геологиялы3 эрозия, я2ный т1биятта топыра3ты4 т1бийий 8алда эрозия2а ушра7 3убылыслары айтылады. Геологик эрозия тектоник 3убылыслар н1тийжесинде пайда болады.
Жасалма эрозиясына` а7ыл хожалы2ы, жерлерди нату7ры айда7, жерлерди нату7ры су72ары7, су72арылату2ын жерлерди4 3айта шорланы7ы, жайла7лардан нату7ры пайдаланы7, то2айларды нату7ры кеси7, санаат, 3урылыс, транспорт 81м коммунал хожалы3, санаат обьектлери 81м бас 3урылыслар себепли эрозия2а ушыра7ы, санаат 81м коммунал шы2ындылары менен патасланы7, коммуникация иншаатлары себепли эрозия2а ушыра7ы, жоллар 3уры7 ар3алы ж6зеге келету2ын гидротехник 3урылыслар себебинен, электр сымларын 3уры7дан, та7-к1н санааты, геологик 3ыдыры7 ислери, себебинен эрозия2а ушрайды.
Радиоактив шы2ындылар, т1сиринде де топыра3 эрозия2а ушырайды 81м патасланады, егинлерди4 8асылдарлы2ы п1сейеди, химиялы3 эрозия, т5гинлерден арты3ша пайдаланы7, пестицидлер менен патасланы7, топыра3 3урамы бузылы7ы, пайдалы микроорганизмлер набыт болады.
А7ыл хожалы2ына су7 эрозиясы себебинен келтирету2ын зыянлар` патаслан2ан жа7ын 81м 3ар су7лары, м1дений топыра3ты лай2а, 3ум 81м бас3а жыныслар басады, топыра3та органик 81м минерал затлар п1сейеди, топыра3ты4 физик 8алаты жаманласады, топыра3 ы2аллы2ына кери т1сир етип, 5симликлер 3урыйды, а7ыл хожалы2ы егинлери 5нимдарлы2ына, сыпатына т1сир етеди, а7ыл хожалы2ы егинлери зыянланып, 5ними кемейеди.
Самал эрозиясы т1сири`
та7-к1н санааты, гидротехник иншаатлар2а т1сири, коммунал хожалы33а т1сири, санаат 81м транспорт3а т1сири, атмосфера ша4-тоза4 менен патасланады, инсан саламатлы2ына кери т1сир етеди, биналар, архитектура естеликлери бузылады, инсан кийим басы 81м азы3-а73ат 5нимлери патасланады, 5симликлер тийкарынан а7ыл-хожалы2ы егинлерине кери т1сир етеди, жер, 8а7а транспортыны4 ж6ри7ине зыян жеткизеди, жоллар 81м темир жоллар, к5пирлер бузылады, санаат объектлери 81м халы3 пунктлери зыянланады, сондай-а3, су7 817излери де патасланады.
Халы3 хожалы2ыны4 барлы3 тарма3ларында химиялы3 затларды ке4 пайдаланы7 топыра3ты4 патасланы7ына алып келеди. Н1тийжеде, топыра3 з181рленеди, микробиологиялы3 31сийети 81м 5нимдарлы2ы д1режеси п1сейеди. Топыра3та2ы радиоактив затлар, д1слеп 5симликлерге, кейин олар ар3алы адамлар2а 5ти7и м6мкин.

e. Топыра3 эрозиясыны4 алдын алы7 илажлары.

Топыра3ты 3ор2а7ды4 е4 баслы 7азыйпасы-бул эрозияны4 алдын алы7 ушын 3арсы алып барылату2ын илажлар болып есапланады.
Бундай профилактик илажлар2а-то2айларды са3ла7, эрозия2а ушра2ан жерлерде шар7а малларын ба2ы7ды то3таты7, жерлерди 5злестиргенде сол территорияны4 комплексли т1бийий-географиялы3 жа2дайларын есап3а алы7, та7 етеклеринде тереклер отыр2ызы7 8.т.б. киреди.
Су7 эрозиясы бар жерлерде оны4 алдын алы7 ушын т5мендеги илажлар ислени7и керек.
q. Ш5лкемлестири7 хожалы3 илажлары. *1р бир хожалы3 5зини4 т1бийий георафиялы3 жа2дайларын есап3а алып хожалы3-жумысларын алып бары7ы керек.
w. Агротехникалы3 жумыслар. Су7 эрозиясына 3арсы г6реси7де а8мийетли илажларды4 бири агротехникалы3 жумыслар болып есапланады. (3ар, жа7ын, изейкеш. Су7ларын ретлестири7 илажлары)
e. То2ай-мелиоратив илажлар. (эрозия пайда бол2ан жерлерге а2ашлар еги7).
r. Гидротехникалы3 илажлар 8.т.б.
%збекстанда эрозия2а 3арсы г6реси7 ма3сетинде гидротехник жумыслар ушын qoiy-o0 жыллары qre млн. сум ажратылды. Н1тийжеде irw мы4 Га жер су7 81м сел эрозиясынан 3ор2алды. Сондай-а3 самал эрозиясына 3арсы г6ресте то2айлы3лар жараты7 6лкен 18мийетке ийе. Келешекте %збекстанда er-мы4 то2айлы3лар жараты7 81м q,0 млн Га майданды самал эрозиясынан са3ла72а болады.

r. Топыра3ты4 патасланы7ы 81м оны таза са3ла7.

Жо3арыда к5рсетилгендей топыра3-жер бетини4 жумса3 5нимдарлы3 31билетине ийе 3атламы.
Ол-халы3 байлы2ы. Топыра3тан ту7ры пайдаланыл2анда ол та7сылмайту2ын ислеп шы2ары7 31сийетине ийе болады. О2ан нату7ры м6н1сийбетте болы7, я2ный 5з 7а3тында 5нимдарлы2ын тиклеп турмаслы3 жаман а3ыбетлерге алып келеди. Соны4 ушын да топыра3ты 3ор2а7 лазым.
Топыра3 эрозия а3ыбетинде, 81р т6рли химиялы3 затлар 3осылып 3алы7ы, шорланы7ы 81м со2ан у3сас себеплер н1тийжесинде 5зини4 5нимдарлы2ын, я2ный ислеп шы2ары7 31сийетин жо2алтады 81м п6ткиллей егин еги7 ушын жарамсыз болып 3алады.
Топыра3ты 3ор2а7 маш3алаларынан эрозия2а 3арсы г6рес тийкар2ы 18мийетке ийе.
Соны4 менен бирге шорланы7 81м топыра3ты4 5нимдарлы2ын п1сейттиреди.
Сонлы3тан бетонлы латоклар орнаты7, каналлар2а бетон жат3ызы7 ислери жа3сы н1тийже бермекте.
Топыра3ты4 батпа3ласы7ы а3ыбетинде оны4 5нимдарлы2ы жо2алады. Батпа3ласы7ды4 алдын алы7 ушын арты3ша су7ларды даладан тыс3ары2а шы2арып тасла7 6лкен 18мийетке ийе.
Топыра3 жерлерди т6рли 3урылыс(имарат, жол 8. т. б.)лар2а ажыраты7 н1тийжесинде де тиккелей патасланады. Т5гинлерди наату7ры 3олланы7 топыра3 еритпесини4 дузлы ямаса силтили болы7ына алып келмекте. Шорлан2ан топыра3ларда т5гинлерди жо3ары нормада 3олланы7 5симликлерди4 набыт ьолы7ын тезлестиреди.
Пестицидлерди(гербицид, инсектицид, дефомант) ислети7 топыра33а 6лкен зыян жеткизеди. Олар 5симликлерди4 кеселлик, насекома 81м жабайы отларадн са3ла7 менен бир 3атарда топыра3ты4 микробиологиялы3 31сийетин п1сейттирип жибереди.
Топыра33а металлургия заводлары, автомашиналардан шы2ып атыр2ан газлар, к1н 81м нефть санааты шы2ындылары, цемент ша4ы 6лкен зыян жеткизеди. !сиресе, топыра3 металлургия, химия заводлары 1тирапында тез патасланады. !мелдеги нызамлар топыра3ты4 барлы3 жоллар менен патасландыры7ды 3ада2ан етеди. Ислеп шы2ары7ды4 барлы3 технология процесслери топыра3 патасланы7ына 3аратылы7ы лазым.
Жасап атыр2ан планетамызды4 топыра3 3атламыны4 патасланы7дан, тийкарынан 3ала 81м санаат шы2ынды-тасландыларынан патасланы7дан са3ланы7да, шы2ындыларды 3айта ислеп хожалы3та пайдаланы7 ямаса оларды з1лелсизлендири7 6лкен 18мийетли 7азыйпа болып есапланады.
Топыра3ты инженерлик коммуникация т1сиринде патасланы7дан са3ла7да жер асты инженерлик коммуникация 3урылысларында тийисли 3а2ыйдалар2а итибар бери7 керек.
Топыра3та 1сиресе, органикалы3 затлар кемейи7и эрозияны4 к6шейи7ине алып келмекте.
Эрозияны4 т1сирин кемейттири7 ушын самал, су7 т1сирин п1сейттирету2ын (от еги7, терекликлер пайда ети7, топыра3ты органикалы3 затлар менен байыты7 сыя3лы) тийар2ы шара-илажлар ислеп шы2ы7 81м оны турмыс3а енгизи7 лазым.
Топыра3ты4 мелиорация 8алатын жа3сыла7 лазым екенлиги 81ммеге м1лим. Топыра3ты4 зыянлы дузлар менен шорланы7, жер асты 81м а2ын су7лар т1сиринен, батпа3ласы7ды4 алдын алы7 81м мелиорация ислерин орынла7 лазым. Топыра3 шорланы7ыны4 алдын алы7 ушын жер асты су7ларыны4 к5терили7ине жол 3оймаслы3, егинлерди су72ары7 ушын су7ды4 оптимал шамаларын ту7ры аны3ла7 81м жер жу7ы7 ислерин ту7ры 1мелге асыры7 ар3алы жерлерди4 5нимдарлы2ын жа3сыла7 81м дала егинлеринен жо3ары 5ним алы7 маш3аласын к5ри7ге болады.

Тема № o. Жер асты байлы3лары 81м оларды н1тийжели пайдаланы7.

Жоба`
q. Пайдалы 3азылма байлы3лар
w. №азылма байлы3ларды4 жо3 болы7 317иплери.
e. №азылма байлы3лардан пайдаланы7
r. Пайдалы байлы3ларды 3ор2а7

Т.с. минерал ресурслар руда, газ, нефть, металл, илим-техника, технология, 8.т.б.

q. Минерал ресурслар елимизди4 е4 тийкар2ы байлы2ы болып есапланады. Олар2а рудалы 81м рудасыз металлар, нефть, газ. к5мир, торф, сланец 81м жер асты су7лары киреди. Олар т1биятта 3атты, суйы3 81м газ 8алында ушрайды.
Пайдалы 3азылма байлы3лар ж1мийетти4 ра7ажланы7ы ушын 6лкен 18мийетке ийе. Себеби олар энергия 81м жаныл2ы дереги, санаат, 3урылыс материаллары, 81м химия санааты ушын тийкар2ы шийки зат базасы болып есапланады.
Илим-техниканы4 ра7ажлан2ан 81зирги д17иринде минералл байлы3ларды халы3хожалы2ыны4 т6рли тарма3ларында пайдаланы7 ке4еймекте. Усыны4 есабынан 3азылма байлы3тан пайдаланы7 бир неше есе артып барма3та. Адамларды4 3азылма байлы3лар2а талабы к6н сайын к6шеймекте м1селен, кейинги wt-жыл ишинде д6нья ж6зинде к5мирге талап w-есе, нефть 81м газге бол2ан талап y-есе бол2ан болса, халы3ты4 5си7и r0%ке жетти. *1зирги к6нде Д.И.Менделеев таблицасында2ы дерлик барлы3 элементлери 81м оларды4 бирикпелери халы3 хожалы2ы тара7ларында 3олланылма3та.
№азылма байлы3ларды 81дден к5п 5ндири7 н1тийжесинде жер ж6зинде экологиялы3 3убылыслар2а да сезилерли т1сирин тийдирмекте. Адамлар жылына бирнеше миллярд. т. та7 жынысларын 81рекетке келтиреди 81м керекли затларды ажратып алады. Кейинги q00 жыл ишинде к5мир, темир марганец 8.т.б. 3олланылы7ы t0-y0 м1рте, сондай-а3 вальфрам, алюминий, м5либден, калийди 3олланы7 бирнеше ж6з барабар к5бейген.
БМШ-ны4 ма2лы7матына 3ара2анда д6ньяда жылына миллярдлан2ан тонна к5мир, нефть, темир рудасы бирнеше млн. т. боксит, хром рудасы, мыс, 3ор2асын цинк рудалары 8.т.б. 3азып алын2ан. Усыларды4 себебинен айрым 3азылма байлы3лар жо3 болы7 алдында турыпты.
w. Илимий дереклерде т1бийий ресурсларды дурыс пайдаланба2ан жа2дайда оларды4 запасларыны4 жо3 болату2ынлы2ы, т1бийий жаныл2ы 3арларыны4 азайы7 м6мкинлиги д1лилленген. Бра3та, Ж1мийетти4 тез ра7ажланы7ы пайдалы 3азылмалар2а бол2ан талапты ж1неде к6шейтпекте.
№азылма байлы3ларды а3ыл2а у2рас, н1тийжели падаланы7 з1р6р. Егерде д6нья ж6зинде байлы3лардан 81зирги барыста пайдаланылса есапла7лар2а 3ара2анда алатын, висмут, вольфрам, цинк, 3алайы, уран, мыс, сынап 8.т.б. r0-u0 жыл ишинде жо3 болы7ы м6мкин. Сондай-а3 к5мир, нефть, газ w-e 1сирге жети7и м6мкин. Соны4 ушын, п6ткил д6нья ж6зи санаатыны4 шийки зат3а бол2ан талабын 3андыры7 ушын геологиялы3 3ыдыры7 жумысларын ке4ейтирип оларды4 к5плеген запасларын табы7 керек болады.
Д6нья ж6зинде минерал ресурсларды 6немле7 ушын т5мендеги 7азыйпаларды 1мелге асыры7 керек`
а) Бар 81м запасы азай2ан 3азылма байлы3ларды4 жа4а к1нлерин табы7. Бу2ан со42ы жылларда ж6ргизилген геологиялы3 3ыдыры7 жумыслары н1тийжесинде ра7ажлан2ан 81м енди ра7ажланып атыр2ан м1млекетлерде к5мир запасы q,q есе нефть 81м газ запасыны4 q,e есе к5бейгени мысал болады.
б) Жерди4 тере4ирек 3абатында байлы3ларын пайдаланы72а ериси7.
г) Океан 81м те4из т6биндеги 3азылма байлы3лардан пайдаланы72а ериси7.
Океан су7лары 3урамында2ы минералларды химиялы3 усыллар менен ажратып алы7 8.т.б. 7азыйпалар бар.
Улы7ма ал2анда, адамзат алдында жа3ын келешекте пайдалы3азылма байлы3ларды4 жетиспе7шилик 317ипи бар. М1селен, А№Ш -лары санаатына 3олланылату2ын никель, 81м марганец -o0-ot%и, боксидти4 it%и, 3олайыны4 u0%и, нефть 81м темир рудасыны4 e0% и шеттен алып келинеди. Сондай-а3, япония, Англия, Германия, Италия, Галландия, Бельгия м1млекетлериде санааты ушын керекли шийки затларды шет жерден алып келеди.
Энергетикалы3 байлы3лар (нефть, газ, к5мир) 81зирги к6нде ж6д1 к5п пайдаланылады, соны4 ушын келешекте жаныл2ыны4 бас3а т6рлерин ислети7 керек болады. Халы3 саныны4 тез 5си7и менен, минерал шийки затлардан пайдаланы7 к6шеймекте. Бул жа2дай айрым байлы3ларды4 м1селен, мыс, молибден, г6мис, алтын 8.т.б. жо3 болы7ы, нефть, газ, вольфрам, 3ор2асын, цинк, 3алайы, асбест, 8.т.б. запаслары та7сылы7 317пи к6тилмекте.
e. №азылма байлы3лардан пайдаланы7 м1селелери. Пайдалы 3азылма байлы3лар металл 81м металл емес пайдалы 3азылма байлы3лар металл 81м металл емес пайдалы 3азылма байлы3лар болып б5линеди. Металл пайдалы 3азылмалар2а таза металлар, 3ара 81м ренгли металл рудалары (темир 81м марганец рудалары, хромит, боксит, мыс, 3ор2асын-цинк, никель, фольфрам, молибден, 3алайы, сурьма рудалары) сийрек металл рудалары киреди.
Металл емеслерге та7-к1н химиялы3 (фосфорит, апатит. дузлар, к6кирт, гипс 8.т.б.) шийки затлары, 3урылыс материаллары ушын шийки затлар, 3ымбат ба8алы 81м техник таслар (мрамор, гранит, карунд, алмас 8.т.б.) жаныл2ы затлар (нефть, газ, к5мир 8.т.б.) 81мде гидро термал су7 запаслары киреди.
Минерал ресурслардан а3ыл2а у2рас н1тийжели пайдаланы7да талам-тараж исрапгершиликке жол 3оймай 6лкен 18мийетке ийе. М1селен, нефть 5ндирисини4 3азып алы7 технологиясы айрым еллерде т5мен болы7ы себепли оны4 бир б5лими жер астында 3алып кетеди.
Д6нья ж6зинде к5плеген нефть к1нлеринде нефтьты4 t0%тен к5биреги жер асты 3абатларында 3алып кетеди. Нефтти 3азып алы7да 81м тасы7 процесслеринде-де бир б5леги зая болы7ы м6мкин.
Сондай-а3 к5мир санаатында к5мир 3азып алы7да оны4 бир б5лими зая болады. М1селен, О8ангаран к5мир к1нинде жу3а к5мир 3атламлары керексиз жыныслар менен 3осып шы2арып тасланады.
№азылма байлы3лардан н1тийжели пайдаланы7да та7 жынысларыны4 3урамында2ы керекли компонентлерин толы2ы менен ажратып алы7 6лкен 18имийетке ийе.
r. Пайдалы 3азылма байлы3ларды 3ор2а7. Пайдалы байлы3ларды 3ор2а7да тийкар2ы 7азыйпалар т5мендегилерден турады` №ыдыры7 ислери, 3азып алы7, тасы7, 3айта байыты7, технологиялы3 процесслерди жетилистири7, шийки затлардан комплексли пайдаланы7, жаныл2ы энергетика ресурсларынан 5нимли пайдаланы7 8.т.б.лар2а ериси7 керек.
Минерал ресурсларды 3ор2а7 илажларын е4 д1слеп та7-к1н санаатыны4 т1бийий-территориа комплекслерге к5рсетету2ын кери т1сирини4 алдын алы7 ислери менен бирге 1мелге асыры7 керек. Себеби, 81зир жер шарыны4 литосферасынан 81р жылы qt0 млярд. т. руда 3азып алынады 81м керекли элемент ажратып алын2аннан кейин ж6д1 к5п б5леги (oi%) керексиз жыныс т6ринде т1бият3а шы2арып тасланады. Соны4 ушын тасланды затлардан к5бирек керекли элементлерди б5лип алы72а ериси7 керек.
Тийкар2ы 7азыйпа жа4а технилогиялы3 процесслерди 3олланып керексиз жыныслардан пайдалы элементлерди. Алы7 81м оларды4 ийелеген майданларын 3ыс3арты7. Минерал ресурсларды 3айта исле7, 3айтадан екинши пайдаланы72а 5ти7 3азылма байлы3ларды экономлы жумса7да, оларды 3ор2а7да ж6д1 6лкен 18мийетке ийе. №азылма байлы3ларды экономлы пайдаланы7да термоядро энергиясынан пайдаланы7 ж6д1 18мийетли болады.
Айрым металларда жасалма материаллар менен алмастыры7. М1селен, пластмассалар 81зирги к6нде халы3-хожалы2ыны4 барлы3 тара7ларында машина, м1деният-коммунал хожалы2ы, 6й-5згерислик ислеринде ке4нен 3олланылма3та.

Тема № q0. %симлик 81м 8ай7анат д6ньясын 3ор2а7.

Жоба`
q. %симлик ресурслары 81м 18мийети
w. *ай7анларды4 т6рлери 81м 18мийети
e. %симлик 81м 8ай7анларды 3ор2а7.

q. %симлик ресурслары 81м 18мийети

%симлик д6ньясы Жердеги турмысты4 тийкар2ы дереги болып есапланады. Олар млрд. т. органикалы3 затлар пайда етеди. Ж1неде жасыл 5симликлер фотосинтез 3убылысын пайда етеди. Жердеги тиришилик ушын керекли кислороды береди.
%симликлер 18мийетли т1бийий географиялы3 фактор сыпатында жер бетинде су7 а3ымына, пу7ланы72а, топыра3та ы2аллы3ты са3ла72а, атмосфераны4 т5менги б5лиминдеги 8а7а а3ымына, самал2а, 81мде 8ай7анларды4 5мирине т1сир етеди.
%симликлер 3алаларды4, а7ыл, к5шелердеги микроклимат3а т1сир етеди, 8а7аны тазалайды. Сондай-а3 5симликлер топра3 5нимдарлы2ын жо3арылатады, д1рьяларды4 гидрологиялы3 режимин т1ртипке салып турады, адам 5мири ушын нормал гегеник жа2дай жараты7да 6лкен 18мийетли 7азыйпаны ат3арады. Адамлар 5злерини4 к5нделиги турмысында 5симликлерден пайдаланы7да олар2а 81р 3ыйлы т1сир к5рсетеди. То2айлы3лар пайда етеди, м1дений 5симликлерди к5бейтеди, шар7ашылы3 ушын жайла7 81м отла3 жерлерди жа3сылайды, 5симликлер 5сету2ын территорияны ке4ейтип барады 8.т.б. Буларды4 б1ри 5симлик д6ньясыны4 жа3сы болы7ына 6лкен т1сир етеди.
То2айларды4 адамзат ж1мийетини4 ра7ажланы7 д17иринде, оларды4 интенсив пайдаланы7 н1тийжесинде бурын2ы т1бийий к5риниси 5згермекте. То2айлар Европа, Америка, Азия еллеринде 81м бас3ада жерлерде 6лкен территорияларды ийелейди. %збекстанда w,eu млн. га. жерде то2айлар бар. То2айлар планетаны4 8а7асын тазала7да ж6д1 6лкен 18мийетке ийе. Себеби qга то2ай qi млн. метр. куб. 8а7аны тазалайды. То2айлы3ларда2ы 8а7аны4 тазалы2ы, 3алалар2а салысиыр2анда w00-есе жа3сы болады.
А2аш материаллар турмыста 6лкен 18мийетке ийе. Ол 8алы3-хожалы2ыны4 т6рли тара7ларында, азы3-а73ат, химия 81м жаныл2ы санаатында, 81р т6рли д1рилер таярла7да, улы7ма адамларды4 6й жумысыны4 турмысында ке4нен пайдаланылады. Химиялы3 жол менен а2аштан, 3а2аз, жасалма жипек 81м мун, т6тинсиз д1ри, целлюлоза, фотопленкалар, нитролок, пластмассалар, спирт, уксус кислотасы, каучук 8.т.б. ж6д1 керекли затлар алынады.
w. *ай7анларды4 т6рлери 81м 18мийети
Адамзат ушын керекли азы3-а73ат ресурсларынан бири бул 8ай7анлар. Сондай-а3 топыра3 3урамын жа3сыла7да 81м оны4 5нимдарлы2ын жо3арылаты7да, жа7ын 3урты, 3умырс3алар, термитлер, омырт3алы жер 3азы7шы 81м бас3аларды4 18мийети ж6д1 6лкен. Олар топыра3ты босатады, араластырады, 81м 5симлик 3алды3ларын т5гин етеди.
%симликлерди ша4латы7да, д1неси 81м мий7елерин бас3а орынлар2а тар3аты7да роли к5п.
айырым 8ай7анлар, м1селен жабайы 3услар айрым зыянлы кемири7шилерди 3ырып 5симлик 8асылдарлы2ын к5бейтеди.
Бир клеткалы те4из 8ай7анларыны4 3алды3ларынан ш5гинди жыныслар (пор, известняк) пайда болады 8.т.б.
*ай7анлар адамзатты г5ш, май, с6т, м1йек, балы3 81м бас3а затлар2а бол2ан талабын 3анаатландырады. Жер шарында адамлар 8ай7анлар есабынан qi0млн.т. белок затына бай азы3-а73ат шийки затын алады, ямаса д6нья ж6зи бойынша майды4 r0%и 8ай7ан майлары болып табылады. *1зирги к6нде азы3-а73ат ушын жылына u0-i0 млн.т. те4из 8ай7анлары 81м балы3лар усланады. *ай7ан терилериде 6лкен 18мийетке ийе. Соболь, норка, т6лки 8.т.бас3аларды4 пайдасы к5п. *ай7ан 3алды3ларынан шийки зат ретинде пор, 81к, селитра 81мде оларды4 т5гин ретинде фосфор 81м азот минерал т5гинлерин алы7да ислетиледи.
Жер шарында 8ай7анларды4 т6ри, соны 8.т.бас3аларыны4 5згери7и т1бийий 81м адамларды4 т1сири н1тийжесинде болады.
Т1бийий географиялы3 факторлар (вулкан атылы7ы, су7 81м муз басы7ы, боран, сел территориясыны4 3атты су7ы3 81м ыссы2а ушыра7ы, су7 жетиспе7шилиги, 8.т.б.) т1сиринде 8ай7анларды4 5си7и 81м 8.т.бас3аларды 3ыс3ары7ы м6мкин.
Адамларды4 8ай7анлар2а т1сири ж1мийет ра7ажланы7ы менен к6шеймекте. *1зирги к6нде п6ткил д6нья ж6зи бойынша y00-ге жа3ын 8ай7анлар, с6т емизи7шилерден qw0 т6ри 3усларды4 qt0 т6ри жо3 етилген.
e. %симлик 81м 8ай7анларды 3ор2а7.
То2ай майданыны4 3ыс3ары7ы ж1мийет ра7ажланы7ы менен байланыслы. %ткен 1сирлерде то2айлы3лар плансыз т6рде ж6д1 к5п кесилген. Олардан 81р 3ыйлы буйымлар исле7де, жаныл2ы ушын, 3урылыста 81м кеме со2ы7да ке4 к5лемде пайдалан2ан. Н1тийжеде t00 млн. га. то2айлы3лар жо3 болып кеткен. то2айларды т1ртипсиз, плансыз кесип пайдаланы7ы менен т1биятта те4ликти4 бузылы7ына алып келди. Топыра3 эрозиясы к6шейеди, д1рья 81м к5ллерди4 режими бузылып, су7 му2дарында кемейи7и м6мкин.
%збекстанны4 то2ай фондыны4 майданы t,e млн га 81м толы3 то2айлы3лар менен 3аплан2ан майдан w,u млн га болып республика жер майданы4 t%ин 3урайды.
q. То2ай фондыны4 географиялы3 жайласы7ын илимий тийкарда 6йрени7. То2ай фонды, а2аш му2дары, сыпаты ту7ралы толы3 ма2лы7матлар то2айларды н1тийжели пайдаланы72а жол ашады.
w. А2аш таярла7 81м 3айта исле7де исрапшылы33а 3арсы г6реси7. Комплексли т6рде пайдаланылату2ын комбинат 3уры7 менен шы2ындылар азайады, кесип алын2ан то2айларды4 орнына тазадан н1ллер егилип то2айлар 3айтадан тикленеди.
e. То2айлары 5рттен са3ла7 е4 18мийетли ислерди4 бири.
r. То2айларды зыянкеслерден са3ла7да химиялы3 г6рес усыллары, биологиялы3 усыллар ке4нен 3олланылады.
То2ай ресурсларын зыянлы химиялы3 затлардан, ша4лардан 3ор2а7 м1селесиде 6лкен 18мийетке ийе.
t. Жайла7 81м отла3ларды 3ор2а7.
y. Д6нья ж6зинде к6нделикли турмысымызда пайдаланып атыр2ан 5симликлерди4 qt00 т6ри д1рилик 5симликлер. К5плеген 5симликлерден боя7лар, эфир майлары алынады. №ара2ай, грек 2озасы, анжир, дуб 8.т.б. 5симликлерди 3ор2а7, 3айтадан к5бейтип бары7 18мийетли 7азыйпаларды4 бири.
Сийрек 5симликлерди 3ор2а7да "Узбекистон 3изил китоби" (qoir) 18мийетке ийе. Б6гинги к6нде оларды4 qye-т6ри жо3 болып кети7 317ипи бар, 81м олар м1млекет 3ор2а7ында есап3а алын2ан.
Адамларды4 тиккелей т1сиринде з181рли химиялы3 затлардан 8ай7анлар, балы3лар, 5симликлер зыян к5ри7и м6мкин.
*ай7анат д6ньясын 3ор2а7 ж6д1 18мийетли 81м жу7апкерли жумысларды4 бири. М1селен, айырым 8ай7анларды4 саны кемейип кеткен. *1зирги 7а3ытта Зубрларды4 саны Беловеж Пушчасы 81м Кавказ 3ури3хоналарында t00ге шамалас 3ал2ан.
Сай2а3лар №аза3станда, Монголияда, Китайда. Арал те4изини4 №ара3алпа3стан Республикасы Барса-келмес аралында бар. №улан, Лось, А3 3утан Жолбарыс, С7ын 8.т.б. 3ор2алып санлары к5бейтилмекте. *1зирги к6нде %збекстанда o-3оры3ла7 орны бар.
*ай7анлар жасайту2ын орынларды4 экологиялы3 жа2дайын жа3сыла7 8ай7анларды 3ор2а7ды4 илажларыны4 бири. *ай7анларды 3ор2а7да хал3аралы3 ш5лкемлерди4 роли айры3ша болады. БМШ ны4 “№орша2ан орталы3ты 3ор2а7 программасы”} (qoueжыл) 6лкен 18мийетке ийе.
*ай7анат 81м 5симлик д6ньясын 3ор2а7да илимий-жа2дайлар оларды т1бийий халында са3лап 3алы7, олар ту7ралы прогнозлар ети7 18мийетли жумысларды4 бири. Сийрек ушрайту2ын 8ай7ан т6рлерини4 биологиясын, жаса7 жа2дайларыны4 т1биятты4 бас3а компонентлери менен байланысын илимий жа3тан тере4 6йренип, оларды4 жаса7ы 81м к5бейи7и ушын оптимал экологиялы3 орталы3 жараты7 6лкен 18мийетке ийе жумыслар болып есапланады.