|
Н%КИС М!МЛЕКЕТЛИК ПЕДАГОГИКАЛЫ№ ИНСТИТУТЫ
Т1бияттаны7 факультети
Химия 81м экология кафедрасы
А.Жиемуратовты4
«экологиялы3 химия»
п1нинен лекция топламы
Н5кис –w00u
Тема q. Экология 81м оны4 3ыс3аша тарийхы. Экологиялы3 маш3алалар 81м оларды шеши7. №орша2ан орталы3ты 3ор2а7ды4 8у3у3ый тийкарлары.
Жоба`
q. Экология 8а33ында улы7ма т6синик
w. Экологиялы3 3убылыслар
e. №орша2ан ортал3ты 3ор2а7 илажлары
r. Экологиялы3 т1лим-т1рбияны4 а8мийети
Т.С5злер` Экология, орталы3, илим, организм, табиат, 3убылыс, маш3ала, биосфера, экологиялы3 т1рбия 8.т.б.
q. Экология тийкарынан биологиялы3 п1нлер 3атарына киреди. *1зирги к6нде экология илим 81м турмысты4 к5плеген тара7ы менен байланыс3ан. Ол тири организмлерди4 жаса7 шарапаты 81м усы организмлерди4 5злери жасап тур2ан орталы3 пенен 5з-ара 3урамалы 3атнаслары 81мде тийкарында пайда бол2ан нызамлы3ларды 6йренеди. Ч.Дарвин т6рлер-ара 3аинасы3лап 8а33ында ба8алы пикирлерди айт3ан. Бира43 та «экология» т6синиги биринши болып п1нге qiyy-жылы немис биологы Э.Геккел т1репинен киргизилген.
«Экология» - грекше с5з я2ный тири организмлерди4 жаса7 жа2дайы ямаса сырты орталы3 пенен 5з-ара 3атнасын билдиреди.
Популяциялар, т6рлер, биосенозлар 81м биосфера т6синиклери экология п1нини4 тийкар2ы дереги. Соны4 ушын улы7ма экология т5рт б5лимге б5лип 6йрениледи` аутэкология, популцион экология, синэкология 81мде биосфера.
Булар ту7ралы улы7ма экология п1нинде т6синик берилген. *1зирги к6нде экологияны4 тара7ы ж6д1 к5п. Физиологиялы3 экология, эволюцион экология, геоэкология 8.т.б. Енди бизлер 3орша2ан орталы3ты4 химиялы3 патасланы7ы ту7ралы химиялы3 экология курсы менен танысамыз.
w. Сизлерге белгили, т1биятта2ы барлы3 3убылыслар, орталы3, факторлар 81м т. бас3алар бир-бири менен ты2ыз байланыс3ан. Соны4 ушын бир 8алатты4 5згери7и екинши жа2дай2а т1сир етеди, 1лбетте. *1зирги к6ндеги энг 317етерли жагдайлардын бири бул экологиялык 81дийселер болып табылады. №орша2ан орталы33а бол2ан 3атнас бузылма3та. Адамларды4 табийий байлы3лардан арты3ша пайдаланы7ы, 81дден зият исрап ети7шилик 6лкен маш3алаларда келтирип шы2арылма3та. То2айлы3лар азайып 5симлик 81м хай7анат т6рлери кемеймекте. Сондай-а3 су7 3орларына, атомсфера 8а7асы, топыра3ты4 патасланы7ы тасланды. Затларды4 к5бейи7и 3осымша маш3алаларды келтирмекте.
Планетамызда2ы 1мелий 18мийетке ийе бол2ан бул маш3алалар менен бирге Республика к5леминдеги экологиялы3 маш3алаларда бар.
То2айлар, жайла7лар 81м су7 3орлары, ш5л 81м бас3а табийий экосистемаларында 5симлик 81м хай7ан т6рлери азы3-а73атлар арасында2ы 3атнаслар 8а7а райы жырт3ыш 8а17анлар, паразит шыбн-ширкейлер 81мде а7ыры7 тар3аты7шы микроорганизмлер тепе-тенглигин со3лап турады.
Демек, 8еш бир тара7да керексиз, заалел келтири7ши т6рди4 5зи жо3. Барлы3 т6рлер 5злерине тийисли 7азыйпаны ат3арады. Экосистемада бирге жааайту2ын т6рлер 5з-5зинен бас3арылады.
Т6рлер бир-бирине 3аншама к5п ийкемлескен болса система сонша тура3лы болады.
Сондай-а3 __________-жылларда су7 ресурсларыны4 81дден к5п му2дарда ислетили7и унамсыз жайдайлар2а адып келди.
Майданларда к5плеген з181рли химикатларды пайдаланы7, алмаслап еги7ди бузы7, жерди4 мелиортатив шарайытына тибар бермеслик табийий экологиялы3 орталы3лар2а байланыслы т6рли жергиликли маш3алаларды4 пайда болы7ына себепши болды.
e. Т1биятты 3ор2а7да бирлескен миллетлер ш5лкеми (БМШ)ны4 роли 6лкен. Себеби БМШ м1млекетлер аралы3 е4 жо3ары ш5лкем 81мт1биятты 3ор2а7да п6ткил д6нья ж6зи бойынша 6лкен ислерди 1мелге асры7ы имканиятларына ийе. БМШ-ны4 табияты 3ор2а7 81м т1бият ресурслардан а3ыл2ан у2рас пайдаланы7 м1селеси менен оны4 билимлендири7, илим 81м м1деният ислери бойынша ш5лкеми юнеско шу2ылланады.
qoyi-жылы Юнесконы4 (Париж) табиятты 81м табийий ресурсларды 3ор2а7 бойынша м1млекет аралы3 конференцияда «биосфера 81м адам» деген ба2дарлама 3абыл етилген 81м оны4 тийкар2ы 7азыйпасы, биосфера ресурсларынан а3ыл2ы у2рас пайдаланы7, оны4 ресурсларын са3ла7, биосфера б5лимлери –та7лар, тропик, ш5л 81м бас3аларды табият 8алатында са3ла7 81м байытып (жа3сылап) бары7~ жер ж6зини4 барлы3 районларында адам 81м т1бият ортасында2ы 5з-ара 3атнасларды 81м оларды4 н1тийжелерин 6йрени7, табийий оталы3ты4 патасланы7ыны4 биосфера2а т1сирин 6йрени7 81м тийисли усыныслар бери7, табиатты 3ор2а7 ту7ралы билимлерди ке4 ж1мийетшилик арасында тараты7 81м т.б. Юнеско-басшылы2ында qori-жылы «3ызыл китап» ш5лкемлестирилген.
%збекстан Республикасында т1биятты 3ор2а7 м1млекетлик комитети ш5лкемлестирип бул тара7да 18мийетли ислерди 1мелге асырма3та. Олардан жер, су7, 3азылма байлы3лары, топыра3 5симликлер, хай7анат д6ньясы 81м атмосфераны 3ор2а7да 6лкен ислер 1мелге асырылма3та.
Кейинги жылларда т1биятты 3ор2а72а илимий изертле7 ислерине 6лкен 18мийет берилмекте5. Транспорт 3уралларыны4 8а7а2а з18рли газлер шы2ары7ын кемейтири7, а2ын су7ларды тазала7, т1биятты4 патасланы7ын, топыра3ты4 эрозия2а ушыра7ын, т1бийи байлы3лардан н1тийжели пайдаланы7 8.т.бас3а м1селелер исленбекте.
r. %збекстан Республикасында 3абыл етилген м1млекетлик т1лим стандартына му7апы3 «химия 81м экология» т1лим ба2лары бойынша «экологик Киме» п1нин 6йрени7 я2ный су7 3орларыны4, атомсфера 8а7асыны4 топыра3ты4 патасланы7ы, шы2ынды (тасланды зтларды4 к5бейи7и, оларды тазала7ды4 усыллары 81м бас3ада экологик маш3алалар ту7ралы белгили д1режеде т6синик алы7, экологик т1рбияны4 18мийетин тере4ирек т6сини7 баслы 7азыйпаларды4 бири болып есапланады.
Соны4 ушын экологиялы3 химияны жа3сы 5злестири7 махсетинде бизди 3орша2ан орталы3ты4 жа2дайларын дурыс ба8алы били7 лазым. Т5менде су7, топыра3 81м атмосфера 8а7асы ту7ралы с5з етемиз.
Улы7ма орта т1лим мектеп лицей 81м 3олледжлерди4 хиия саба3ларында, хиия п1нин 6йрени7ди4 д1слепки бас3ышында затлар, оларды4 31сийетлери, атом, молекула, элемент, валентлилик, химиялы3 реакциялар 8.т.б. ту7ралы т6синиклер бериледи. Бул т6синиклерди химиялы3 формула те4лемелерде пайдаланы7 о3ы7шыларды4 ойла7 31билетлерин ра7ажландырады.
М1селен затлар темасын о3ыт3анда 3орша2ан орталы3та2ы затлар, оларды4 31сийетлери ту7ралв т6синиклери тере4леседи. !пиа7ы 81м 3урамалы затлар, араласпалар, физикалы3 81м химиялы3 3убылыслар ту7ралы аны3 билимге ийе болды. Т1биятты таны7, биология, физика 8.т.б. п1нлер арасында2ы байланысларды т6синдеи. О3ы7шылар 3орша2ан орталы3та2ы затларды4 81м тири организмлердеги д6зилисиндеги 5згешеликлерди4 физикалы3 3убылыс 81м нызамлар2а байланыслы екенлигине т6синеди.
Сондай-а3 затлар массасыны4 са3ланы7 нызамын 6йрени7де 5симлик 81м хай7анатлар денелеринде усы нызам тийкарында ж6д1 3урамалы химиялы3 процесслер 5теди деп искенеди 8.т.б. О3ы7шылар бизди 3орша2ан орталы3, 8а7а-су7, топыра3 81м та7 жынысларыны4 д6зилиси 81м оларда 6зликсиз болып турату2ын 5згерислер ту7ралы белгили д1режеде билимге ийе болады.
Усылар менен бир 3атарда химия п1нлеринен 81р бир теманы т6синдиргенде экологиялы3 т1лим 81м т1рбия2а ды33ат а7лары7 керек. Себеби, 3орша2ан орталы3 оны4 патасланы7 дереклери оны 3ор2а7да2ы химиялы3 усылларды4 роли ту7ралы 5тилген темалар2а байланыстырып 3ыс3аша т6синер етип ма2лы7мат берилип барылса ке7илдегидей болады.
Do'stlaringiz bilan baham: |
