Don va kartoshkadan etil spirti ishlab chiqarish texnologik jarayonini sxemasi:
Don va kartoshka
Qabul qilish
Saralash
Chiqindi
Saqlash
Chiqindi
Suv
Tozalash va yuvish
Maydakash
Zames tayh
Ekstraktor
Suv aminoza
Zames
Xom ashyoni
pishirish
Bug’
Pishipilgan massa
Sovutilgan massa
suv
Suv,
kondensiyalanmagan
gazlar
Spirtni kraxmalga bo’lgan don kartoshka xom ashyolaridan va qand lavlagi melassasidan
olinadi. Shuningdek texnik maqsadlar uchun yog’och gidrolizatidan va sulfit birikmalaridan oz
miqdorda olinadi. Donli xom ashyolardan bug’doy, javdar, arpa, suli, tariq, makkajo’xori va
boshqa shunga o’xshash boshoqli ekinlardan olinadi. Bu xom ashyolardan
spirtni uzluksiz va
uzlukli holda olish mumkin. Ko’pchilik korxonalar uzluksiz bijg’ish sxemasi bo’yicha
118
ishlaydilar. Uzlukli spirt olish tartibi quyidagi etaplar, bosqichlardan iborat.
Xom ashyoni
tayyorlash (pishirish), qandlashtiruvchi xom ashyolarini tayyorlash (osaxirivayuhie) material,
tarkibida kraxmal moddasi bo’lgan materiallarni qandlashtirish
va pishirish achitqilarni
madaniylashtirish (kultivirovanie), bijg’itish brajkadan spirtni ajratib olish, va maxus jihozlarda
(brakgorektifastion apparatlar) xaydash.
Spirt ishlab chiqarish korxonalarini xom ashyosi bo’lmish kartoshka va don maxsulotlari
temir yo’l yoki avtomashinalarda olib kelinadi va elevator omborlarida saqlanadi.
Dastlab, don xom ashyosi magnit va xavoli separatorlarda tozalanadi. Turli maydalash
apparatlarida maydalanadi. Maydalangan donga 280-300% kartoshkaga 15-20% suv quyiladi.
Don va suv aralashmasiga “Zernovoy zames” –“Don qorishmasi” kartoshka bilan suv
aralashmasiga esa “Kartofelnaya kasha” (Kartoshka horishmasi) deyiladi. Xom ashyoni
pishirishdan oldin 45-90
o
S gacha qizdiriladi. Don aralashmasiga alfa-amilaza fermenti
qo’shiladi. Don va kartoshkani pishirish maxsus jihozlarda maydalash darajasiga qarab, isitish
davomiga qarab 100-176 haroratda yarim mahsulot (rezvrennaya massa) olinadi. 57-58
haroratgacha sovitilib, amiloliptik ferment bilan kraxmalni bijg’itiladigan qandlargacha
parchalash maqsadida «nieia» suti yoki ferment preparatining eritmasi qo’shiladi.
Pishgan
massasini shira tortishi – osaxarivanie natijasida- «suslo» bijg’ishga tayyor bo’lgan xom-ashyo
olinadi. Bijg’ishga tayyor bo’lgan xom- ashyoning asosiy qismi 24-26 haroratgacha sovitilib
bijg’ish uchun «batareyalarga» yuboriladi. Sovitilmagan qismi esa qandlash haroratida ekin
achitqisini va ishlab chiqarish achitqisini tayyorlash uchun «drojjankalarga» nasos bilan
chiqariladi. Achitqini ko’paytirish uchun quruq moddalar rN=3,84; 17-18%
ga teng suslo
«drojjevoe suslo»- «achitqi suslosi» deyiladi. Bijg’ish natijasida quruq moddalari 2/3 kamaygan
achitqi suslosiga «ishlab chiqarish achitqisi» deyiladi. Asosiy bijg’itish va bijg’itish oxiri 27-30
xaroratda 56-72 soat davom etadi. Spirt ishlab chiqarishda bijg’itiladigan aralashma suslo achitqi
bilan birga brajka deyiladi. Bijg’ib bo’lgan aralashmaga «etilgan brajka» (zrelaya brajka)
deyiladi. Keyincha etilgan brajka reftifikastiyalangan etil spirti qo’shimcha va bardaga ajratib
olinishi «bragorektifikastiya» deyiladi va maxsus bragorektifikastion jixozlarda birinchi nav
spirt- rektifikati ajratib olinadi. Aldegid – efirli qismi engil uchuvchi aralashmalardan, sivush
moyi (tarkibiga yuqori spirtlardan izoamil, izobutil, amil, propil va boshqalar kiradi) Barda (etil
spirti xaydab olingandan keyin qolgan maxsulot) lyuter suvi (etil spirti etilgan brajkadan qolgan
qoldig’i) olinadi.
Bijg’igan aralashma (brajka) quvvati etil spirti 8-9,5 ob. % ga teng.
Ko’rinish to’plami shartli son bo’lib, saxaroimetr ko’rsatkichiga teng bo’lgan brajka
filtratidagi eruvchi quruq moddalarni miqdorini xarakterlaydigan son.
Xaqiqiy to’plami saxarometr quruq moddalar ko’rsatkichi, filtrdan o’tgan
spirti xaydab,
xajmi oldingi holatga etkazilgan brajkadagi quruq moddalar to’plamini xaqiqiy to’plami
ko’rinish to’plamidan doim kam bo’ladi.
Brajkadan 40-50 ob.% li spirti
sыrest
xom ashyo spirti olinadi. Xom ashyo spirtidan
rektifikastiya yordamida «Golovnaya primes Bosh aralashmasi» olinadi. Uning xajmi umumiy
xajmini 3-5% ni tashkil qiladi. Keyin spirtning qismi (frakstiya) 6-12 olinadi, u bosh aralashmasi
bilan ifloslangan bo’ladi. Keyin standartga javob bersa I nav spirt rektifikat olinadi (65-80%).
Uchinchi qismidan spirt II navi olinadi. Etil spirtini to’g’ridan to’g’ri
etilgan brajkadan olish
uslubi ham bor. Absolyut spirtni quvvati >=99,8% aldegidlar miqdori <=5 mg/dm
3
, organik
kislotalar <=10mg/dm
3
. Etil spirti S
2
N
5
ON to’yingan bir atomlik spirt. Molekulyar og’irligi
46,07 rangsiz, tez uchuvchan quyuqlik o’ziga xos hidi va ma’dasi bilan kimyoviy toza bo’lgan
etil spirti – neytral, texnikaviy etil spirti kuchsiz kislota muhitiga ega. Suv bilan yaxshi
aralashadi. Normal bosimda qaynash harorati 7-8
o
S, muzlash -117
o
S.
Nisbiy zichligi d
no
20
=0,79067. Spirt bug’lari organizm uchun zaxarli, spirt miqdori 1 mg/l ruxsat qilingan, organizm
uchun zararsiz miqdor bo’ladi, 16 mg/dm
3
zararlik.
Spirt gidroskopikli modda (suv bug’ini shimib olish qobiliyatiga-gidroskopiklik deyiladi):
zaharli, hujayralar buzulishini chaqiradi. Spirt bilan suv aralashganda aralashma xajmi adiabatik
119
