|
9-Тема: Экологиялық тәсирлер ҳәм тарийхый процесслер ɵзгериуиниң мәденият раўажланыўына тәсири. Миграциялар
Инсаният ɵз раўажланыў процесси нәтийижесинде түрли экологиялық шараятына масласқан мәдениятлар, этнослар кɵринисне киреди. Этносларда тек мәденият рассасы, психалогиясы ҳәм тиллери жағынан парықланады. Әўелден мәдениятлар айырмашылығы себеплери түрли болған:
1) Миграциялар
2) Жергилкли ҳалықтың дɵгерек-әтираптың ɵзгериўине масласып барыўы.
3) Дифузия яки инновация.
Ҳаўа райы бузылған ўақытлары тири организимниң адаптация механизими иске түсип кетеди. Дɵгерек - әтирап, ыссылық, орталық турақлы мәўсимлерде түрли этнослар ҳәм аймақлар негизинде жергиликли дәстүрлер қәлиплесе баслайды.
Инсан мәдениятының жасаў техналогиясы раўажланыўында 3 тийикарғы бурылыс жуз береди:
1) Теримшиликтен аңшылыққа ɵтиў;
2) Аңшылықтан шарўашылыққа ɵтиў, нәтийижеде шарўашылықтың аңшылыққа қарағанда пайдаланыў майданлары 20есе қысқарды.
3) Дийханшылық техналогиясы шарўашылыққа қарағанда жерден пайдаланыў ɵнимдарлығы 20 есе асады, бул процесс мийнет ɵнимдарлығы ҳәм асып барады.
Этнографиялық гүзетиўлерге қарағанда тундра аймағында 100 кв км майданды 1,2 адамға азық жеткерип бериўи анықланды. Тайга тәбияты 3 адамды бағыўы мумкин. Орта кеңлик орманлары 7-8 адамды бағыўы мумкин. Тоғай ҳәм кеңислик дала (Орман, дашт) 17 адамды бағады, қурғақ дала кеңисликлери 8 адамға азық жеткерип бериўи мумкин. Орта Жер теңизи тәбиияты болса 11адамды баға алады екен.
Кɵшпели хожлықтың дийқаншылыққа қарағанда ɵнимдарлығы пәс болғанлықтан, пүткил инсаният тарийхында әсте-ақырын дийҳаншылық ийелеп барған. Дийхан ушын ең киши майдан 0,1-0,15 га тең ға болса, кɵшпелилер ушын 180 гектар жер керек болған.
Жақын Шығыс ҳәм Орайлық Азияда дийиханшылық пенен шарўашылық шахмат тәризде болғанлығы себебли еки Хожалық Мадений Типи арасында бул аймақларда бир-бирине қайшы формалары қәлиплескен.
Әдетте кɵшпели, жаўынгер, белсенди халық сиясий ҳәкимиятты ɵз қолына алады, отырықшы дийханларға салық салады ҳәм жәмийетти басқарыўға умтылады.
Жер жузиниң экологиялық аймақлары айналасында әййемги ҳәм орта әсир этномәдений топарлар қәлиплеседи. Дереклерге қарағанда ҳәм археологиялық гүзетииўлерге кɵре эр.ш 9-10 мың жыллықларға қарағанда ҳаўа-райының есиўи Жақын Шығыста ҳәрекетшеңликти баслап жиберди.
Галоцен дәуириниң биринши мәўсиминде ҳаўаның ысып кетиўи кɵл дарьялардың сийреклесиўине, жер асты сўўларының жер түбине кетиўине алып келди, орман шегерасы қублаға шегинди. Нәтийижеде микролит индустриясының ўәкиллери қублаға шегинип, орман аймақларына масласып кетеди.
Оннан кейин келген Атлантик плювиал дәўиринде Орта Азияда Неолит мәденияты тарқайды. Ал тийикарғы дийҳаншылық технологиясы Жақын Шығыста тарқайды. 4-3 мың жыллықта Келтеминар мәдениятыөндирисинде, мысалы Қызылқумда кɵп жергиликли түйе суйеклери табылған.
Орта Азия дашт аймақларында Келтеминар мәденияты әсте-ақырын қублаға шегинип Арқа Россия, Сибира ймақларына тарқала баслайды. Жайтун мәденияты ўәкиллери болса отырықшы дийханшылық мәдениятын раўажландырып, Анов, Намазгах дәўиринде дийиханшылық кен тарқалады.
3-2 мың жыллықларда бронза техналогиясы дуньяға тарқала баслайды. Нәтийижеде қай жерде полиметал, рудалар ушраса сол жерде кәнлер қазылып отырықшы ɵмир ҳәм кән ɵмири раўажланып барған.
Бул дәўирде Ямная, Катакомная, Андроновская мәдениятлары дашт биёбонларда шарўашылық хожалығын раўажландырып барады. Отырықшы этнослар Анов, Намазгах, Саппалытепе ҳәм басқа мәдениятлар негизинде дийқаншылық ҳәм урбанизация процесси раўажландырылып барылады. Дашту биёбон экологиясының турақсызлығы себебли ҳалқы Орта Азиядан кублаға кɵшип кеткен:
1) Арал, Каспий бойынан Келтеминар мәденияты миграцияси себебли Россияда Бабаринская ҳәм басқа мәденияттың қәлиплесиўине алып келеди.
2) Арқа аймақлар тәсири астында Сомос мәдениятының бронза буйымлары қәлиплеседи. Андроново мәдениятының 2 мың жыллықта арқаға қарап шегиниўи нәтийижесинде жаңа мәдениятлар раўажланды.
3) Эрамызға шекемги 1-ши мың жыллықтың ақырында скиф ҳәм сарматлардың тәсири қублаға кеңейгенлиги себепли Кулай, Уст, Палой мәдениятларының қәлиплесиўине алып келди.
Сол миграция нәтийжесинде Сибир аймақларына кɵплеген Бақтрия ҳәм Парфияға тән зергерлик бўйымлары келип қалады. Олар тийикарынан археологиялық изертлеўлер процессинде қолға киритилген.
4) 1-мың жыллық ортасында сауда-сатық нәтийижесинде Сибирге, Сасанилерге, Соғды ҳәм Хорезимге тән болған зергерлик бўйымларының тарқалыўы, оннан тысқары қубладан арқаға қарап миграциялар ҳәм кɵп болған.
Андронова мәдениятының Иран ҳәм Афганстанға мәдениятының тарқалыўы(арийлар). Тарихий дәўирде Арал бойы дахлары эр.ал .III-II әсирлерде және бир бɵлими Инн дарьясы бойына барып Индасаклар мәмлекетин дүзеди.
Мине усындай қосымшалар даўамында Сырдарья қырғағында 3 археологиялық мәденият пайда болған. Қауыншы (Ташкент), Отырар, Қаратау мәденияты, Сырдарья етегинде Жетиасар мәденияты. Бирақ усы дәўир ɵзинде шығыста Узақ Шығыста керекли ҳәдийселер жүз берген. Эр.ал II әсирде Қытай дереклеринде Модай Шайуй туркий апсаналардың Оғуз ханы Монголия территорияларында қудиретли мәмлекет дүзип сол жерде ҳукимранлық қылған. Юэже қәўимлерин Орта Азияға кɵшиўине мәжбур қылады. Хан империяси әскерлерин жеңип Қытайға үлкен кɵлемде салық салады. Ӯақыт ɵтиуи менен Хуннлардың қүдирети Орта Азия мәмлекетлерине жетип келеди. Хуннлар империясы дағдарысқа жүз тутады. Қытай армиясы хуннларды қырып таслайды. Нәтийижеде хуннлар эр. ал.1 әсирде Скиф сарматларын сығып шығарып Қазақстанға кирип барады. Нәтийижеде сармат мәденияты Қазақстан, Орта Азия бойларынан гузетиўимиз мумкин. Қаўыншы мәденияты тийикарнан сарматлар тәсиринде гузетиў мумкин. 1 әсирде Қытай дереклеринде Арал теңизин Алания кɵли деп атайды. Алланияға тән болған зергерлик бўйымлар Манқышлақ, Осетия, Чечен, Ингушетия қорғанларында кɵплеп табылған. Аллан нағыслары ɵзине тән болған безеклери ҳәзир ҳәм Осетинларда ҳәм Туркменлердиң Қурама олама қәўимлеринде ( Амударьяның орта ағымында ) кɵриў мумкин.
Зардуштийлик таълиматында 1-нәўбетте экологиялық машқалаларды ɵзинде жәмлестирген 4нәрсе жер, сўў, хаўа, топырақ аҳурамазданың инсан сыпатында пәк сақланып бул нәрселерден ақылана пайдаланыў шәрти қойылған. Бирақ орта әсирде араблар себебли, алдын христианлар себебли, дɵгерек-әтирап ҳәм инсан ортасында мўнәсебет бўзылады. Себеби еврий, христиан, араб диний дунья қарасларға кɵре табиятқа қарағанда пайдаланыушылар мунәсебети ҳўкимран болып қалады. Бул тусиниклерге кɵре жер пайдалы, ɵсимлик ҳәм хайўанат ўәкиллерин адамлар жесин деп жаратқан. Бул мўнәсебет әййемги заманлардан тәбии орталықты жемириўге алып келеди.
Әййемде болса дɵгерек-әтирап, тири хайўанлар ҳәм ɵсимликлердиң жаны ҳәм рўўхы болған деген тўсиниклер бар. Суларды ласлаў, хайўанларды ɵлтириў гунә есапланған. Ҳәттеки зардуштийликте грек мифологиясиныда ɵмир тиршилиги рўўхына сыйынған, сўў хәўзелерин таза ўслаў, оташты сақлау, оташгқа қурбанлық қылыўў сўуретлери кең тарқалған. Себеби бул тўсиниклерге кɵре табиий орталық элементлери инсаният раўажланыўының әҳмииетли ўлкен бɵлеги. Қўдай-аспан, жер-зал, Қуяш-Хварам, Ай-моҳ, Шамал-вата, ваю территорияларына сыйынған.
Оның тәсәўирине кɵре инсан рўўхы от ҳәм от арқалы тўўры оның жәннетке жол алар екен. Бул қўдайдың аты Агни, оның тийикарғы ўазиипасы ɵли денелерди о дўньяға жеткеип барыў. Зардуштийликде бул гигиена қағидалары раўажланған болған.
Do'stlaringiz bilan baham: |
