Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

10-Тема: Этник географияси, этнос ҳәм аймақ, хожалық – мәдений типлер қәлиплесиўиниң экологиялық тәсирлери.
Бул мазмунды үйрениў процессинде тɵмендеги мәселелерге итибар бериў лазым: Этник географияси (этногеография) не? Этнос ҳәм аймақ ҳәм елатлардың жайласыўы қәсийиетлери ҳәм тәбийи орталығы. Ҳожалық (экономикалық)- мәденийи типлер қәлийиплесиуиниң экологиялық тәсирлери. Этнография картадағы ɵтмиш ҳәм зәмәнɵгɵй ҳалықлардың территориялық жайласыўы.
Алғашкы жәмийиет тарийхтан баслап инсан тәбииттан ɵз мақсетлеринде пайдаланып (тоғай, дарья, кɵллер қоршап тура береди, дɵгерек-әтираптағы бар болған ɵним, ɵсимликлер, мийўе, ҳайўанат дуньясы, табий азык-ауқат запасларын ɵзлестирген) Ɵзлестириўши ҳожалық раўажланған дәўирлерде ўрыў ҳәм қәўим ағзалары турақлы территорияда жасаған. Олардың аймақлық жайласыў тўўған-тўўысқанлық белгилерге тиикарланған болып, ол яки бул районда тек ғана туўған-туўысқанлық урыў ўәкиллери жасаған. Ɵзлестирген аймақлар ортасында шәртли шегаралар пайда болған.
Этногеография ҳалықтың территориялық жайласыў тийикарларын, рўў, қәўим, этник топарлар, елатлар ортасындағы ɵз-ара мўнәсебетлер ҳәм ҳәр турли дәўирлерге тән жәмийиетке табийи-географиялық ҳәдиселердиң тәсири ҳәмде социал-экономикалық тәсирлердиң әҳмийетин ўйренеди. Географиялық шараятта инсанның мийнет усыллары финаныслық мәдениятын, турмыс тәризи ҳәм ўлыўма ɵмирине тәсир қылған.
Аййемги дәўирлерде жәмәәтлер дәўирлер түрлише табийи шараятта жайласыўы ҳәм дɵгерек-әтирапқа масласыўы себебли олардың ɵмириде түрли кɵлемдеги хожалық мәдениятлары пайда болған еди. Мысалы теңиз, кɵллер, дарья әтирапында жайласқан қәўимлер ɵмиринде балықшылық, дашт, таў алды ҳәм таўлы аймақларда жайласқан ҳалықтың аңшылық үстемлик қылған, балықшылық, аңшылық ҳәм теримшилик комплекс тәризде раўажланған. Сондай-ақ ислеп шығарыўшы ҳожалықтардың (дийханшылық, шарўашылық ) раўажланыўына ыссы климат, зўраатлы жерлер, жабайы дәнли ɵсимликлер ҳәм майда шақлы хайўанлардың тәбийиятта барлығы тийкар болган. Диҳаншылық сўўық климат жерлерде яки қалың тоғайлар, бутазарлар йелеп алған аймақларда ҳәм шɵллерде раўажланған. 
Хожалық – мәдений типлер топарларында жедел ислеп шығарыў менен байланыслы болып, рўў, қәўим, этник топарлар ҳәм елатлардың дɵгерек-әтирап пенен байланыс қәсийетлерин белгилейди.
Хожалық –мәдений типлерниң таърипиндеги уй-жайлар, мейнет қўраллары, ɵнерменшилик ɵнимлери, уй-жай ҳәм мәдений бўйымларға итибар бериў лазым. Хожалық – мәдений типлернинң ўлыўмалығы жақын географиялық мухит пенен байланыслы болып, тәбийи шараят социал-экономика раўажланыўы, ауыллардың тўрмыс тәризине тәсир қылады. мод.
Жоқарыда айтып ɵтилгендей ўсы мәселени үйрениу процессинде тәбийи шараят ҳәм ҳаўа-райы тәсирине итибар бериў лазым.
Кɵп тәрептен ҳожалық- мәдений типлердиң бирлиги ҳәм ɵз-ара байланыслылығы тарийхй этнографиялық уалаят яки тарийхй-мәдений уалаятлардың қәлийиплесиўине қызмет қылады. Белгили аймақларда жайласқан, ўзақ тарийхй дәўирлер даўамында ɵз-ара байланыстарда болып, ўлыўма майданы ҳәм мәнәўий мәдениятын жаратқан ҳалық топарлары тарихий – мәдений ўалаят шеңберинде бир әдетлер, исенимлер, сондай-ақ тил ҳәм этник жақынлықлар бирлестиреди. Мысалы: Маргияна, Хорезм, Суғды, Бақтрия ҳ.т.басқалар.