Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Дыққатты тартыўшы саўаллар:
4-қосымша (1.1)


2 лекция бойынша презентация
2-қосымша

Диспут қатнасыўшына еслетпе 1. Диспут өз-ара мүнәсибетлерин анықластырыў усылы емес,машқалаларды шешиў усылы болып табылады. 2. Басқалар да өз пикирин айтыўы ушын көп сөйлеме. 3. Сениң пикирлериң мәқсетке жетип барыўы ушын сөзлерди ойлап сөйле, сезимлериңди жылаўла. 4. Оппонент пикрин түсиниўге умтыл, оны ҳүрмет ет. 5. Оппонент пикрлерин бузып көрсетпестен қарсы пикир билдир. 6. Тек диспут темасы бойынша пикир билдир, оқымыслылығыңды ҳәм билимлилигиңди көз-көз етпе 7. Өз шығыўың менен кимгедур жағыныўға ямаса кимнендур өш алыўға умтылма

Диспут өткериўдиң тәртиби ҳәм регламенти. Алып барыўшы лекция темасын жәриялайды ҳәм докладшыға сөз береди. Лекия 8 минут даўам етиў керек. Рецензент 2 минут сөйлейди. Оппонент тема бойынша пикирлерин 1-3 минут баян етеди. Жәмәәтлик пикир алысыў - 5 - 10 мин

3-қосымша


Диспут қатнасыўшыларын баҳалаў көрсеткишлери ҳәм мийзанлары

Баҳалаў көрсеткишлери ҳәм мийзанлары (балларда)	Қатнасыўшыларлар
	Докладшылар (Ф.А.Ш.)
	1	2	3	4
1. Лекция (1,4):
-темаға мәс келеди (0,5);
- сөйлеўдиң избе-излиги, логикаси ҳәм анықлығы (0,5);
- анық жуўмақлар берилгени(0,4)
2. Көргизбели материаллардан пайдаланғанлығы- (0,4)
3. Регламентке қарағанлығы(0,2)
Жәми: (максимал балл – 2,0)
	Пикир билдириўшилер(ФАШ)
	1	2	3	4
Доклад характеристикасы (1,0)
- докладтың күшли тәреплерин анықлай алыўы (0,5)
- докладтың ҳәлсиз тәреплерин анықлай алыўы (0,5)
3. Регламентга бойсынғанлығы(1,0)
Жәми: (максимал балл – 2,0)
	Оппонент/диспут қатнасыўшысы (ФАШ)
	1	2	3	N
1. Саўаллар:
- саны ( ҳәр бири ушын 0,2)
2. Қосымшалар
- саны ( ҳәр бири ушын 0,2)
- темаға тийислилиги(0,2)
Жәми: (максимал балл – 2,0)

3-лекция
Визуал материаллар
1-сораў. Инсан ҳәм экологияның раўажланыўының тәбиий шәрт-шараятлары


1-слайд



Инсан экологиясы антропогеологиялық системалардың келип шығыўы, жасаўы ҳәм раўажланыўының нызамлықларын үйретеди.
Антропогеологиялық системалар – қоршаған орталық пенен динамикалық тең салмақлықта болған ҳәм усы мүнәсибетлер арқалы өз талапларын қанаатландыратуғын адамлар жәмәәти болып табылады.
Антропогеологиялық системаларжың тәбиий экосистемалардан тийкарғы айырмашылығы – оның қурамында адамлар жәмәәтиниң болыўы. Белгили бир территорияда жасайтуғын адамлар жәмәәтиниң искерлиги олардың қоршаған орталыққа көрсететуғын тәсирииниң дәрежеси менен анықланады.
Раўажланып атырған жәмәәт халық санының артып барыўы менен бирге азық аўқат затларына, шийки затқа, суў ресурсларына, шығындыларды жайластырыўға талаплары артып барыўы менен характерленеди. Бул өз гезегинде тәбиий орталыққа тәсирин күшейттиреди, биотикалық ҳәм абиотикалық затлардан пайдаланыўды жеделлестиреди


2-слайд



Ден саўлықты сақлаў тараўларының жақсы жолға қойылыўы, медицинаның қолға киргизген жеңислери, инсанлардың орташа өмир көриў мүддетиниң узайыўы, балалар өлиминиң кемейиўи нәтийжесинде планетамызда халық санының тез пәт пенен өсиўи – ХХI әсирдиң тийкарғы демографиялық өзгешелиги
1999 жылда халықтың саны 6 млрд қа жетти. ХХ әсирдиң өзинде 4,4 млрд қа көбейген еди.
Халық санының тез пәт пенен өсиўи оның қоршаған орталыққа антропоген тәсирин еле де күшейттиреди.
Антропоген системаларда инсанлар ҳәм тәбиий орталықтың өз-ара тәсири еки түрли бағдарда өтеди:

1. 
   Айырым индивидлардың ҳәм пүтин бир жәмәәттиң биологиялық ҳәм социаллық көрсеткишлери өзгереди;
   
2. 
   Қоршаған орталықтың өзи де адамлардың талабын қанаатландырыў процессинде өзгерип барады;
   

Инсанлардың төмендеги адаптивлик түрлери ( типлери) бар:

Арктикалық адаптив тип: суўық климат ҳәм көбирек ҳайўан гөшлери менен азықланыў шараятында қәлиплеседи. Арктика халықлары аўқатлық затларды қабыл етиў өсимликлер қурамындағы С витамини кем жеўге масласқан тәреплери раўажланған. Олардың сүйек-мускул системасы жақсы раўажланған, қанында белок, майлар көп муғдарла болады. Энергия алмасыўы күшли, терморегуляцияның жақсы раўажланған болады

Тропикалық адаптив тип: ыссы ҳәм ығал климат, азықланыў рационында хайўан белоги кем болған шәраятта қәлиплеседи. Экологиялық шараяттың түрлилигиде булл типтиң қәлиплесиўине тәсир етеди. Сонлықтан субтропикалық ҳәм тропикалық ўәлаятларда жасаўшы халық нәсиллик ҳәм этникалық жақтан ҳәр қыйлы топарларға киреди.Негроидлер ушын характерли белгилерге денесиниң узын формасы, мускул массасының азлығы аяқ-қолларының узын болыўы, көкиректиң тар болыўы, тери безлериниң көп болыўы менен ажыралып турады

Таўлы адаптив тип: бул типтиң қәлиплесиўиндеги экологиялық процесс– гипоксия ( хаўаның қурамында кислород муғдарының кем болыўы) тән. Бәлент таўлықта жасаўшы халықларда оның қандай нәсилге кириўине қарамастан зат алмасыў тез, көкирек аралығы кең, қанда эритроцинлер көп болыўы гүзетиледи

Саҳра, ярымсаҳра, шөл адаптив тип: қуяштың нурланыўы күшли, ыссы, қурғақ, континентал климат шәраятында қәлиплеседи. Бул типке териниң к оп бөлинип шығыўы суўды көп пайдаланыўы характерли. Орайлық Азияда жасаўшы көпшилик халық усы адаптив типке киреди.