O‘zbekiston tarixi

Иноятов
 
И
. 
Ш
. 
Октябрьская
революция
в
Узбекистане
. – 
М
., 1958. – 
С
. 138. 
2
O‘sha joyda. – 
С
. 142. 
135

---

musulmonlarni
1
o‘lka oliy inqilobiy hokimiyatning tarkibiga kiritish 
maqsadga muvofiq emas, chunki mahalliy aholining ishchi, soldat, dehqon 
deputatlari sovetining hokimiyatiga munosabati o‘ta mavhum, bundan 
tashqari, mahalliy aholi orasida sinfiy proletar tashkilotlar yo‘q»
2
. Bu 
bayonot mustamlakachilik siyosatining ifodasidan bo‘lak narsa emas edi.
Aslida, mahalliy aholining sovetlarga bo‘lgan munosabatini mavhum yoki 
noaniq deyish aslo mumkin emas edi, chunki Musulmon mehnatkashlari 
o‘lka kengashi va boshqa musulmon Sovetlari o‘zlarining birlashgan 
yig‘ilishlarida bolsheviklar boshchiligidagi Sovetlar hokimiyatini tan 
olmadilar. Shuningdek, sinfiy proletar tashkiloti to‘g‘risidagi fikr ham o‘ta 
asossizdir. 1917 yilda Turkistonda 60 mingdan ortiq ishchi bo‘lgan, shundan 
taxminan 70 
% mahalliy millatlardan bo‘lgan
3
. Musulmon 
mehnatkashlarining tashkilotlari ham bo‘lgan, jumladan Musulmon ishchilari 
soveti, «Ittifoq» musulmon ishchilari kasaba uyushmasi va boshqalar.
Xo‘sh, bordiyu yo‘qsillar sinfi bo‘lmagan yoki ular jamiyatda 
Turkistondagidek ozchilikni tashkil qilgan ham deylik, mahalliy xalqqa 
boshqa millatga mansub bo‘lgan yo‘qsillar hokimiyatining boshqaruv 
tizimini zo‘rlab kiritish qaysi mantiqqa to‘g‘ri keladi? Mahalliy millat 
ishchilarining ongi boshqarish darajasiga yetgan yoki yetmaganligini ham 
o‘sha hokimiyat teppasida turgan bolsheviklar bir zumda hal qilib qo‘ya 
qoldilar. Demak, ular xohlagan paytlarida hokimiyatini topshirish yoki 
tarqatib yuborishi ham mumkin.
Bu – masalaning bir tomoni. Ikkinchi tomoni – musulmon siyosiy 
tashkilotlarining o‘rtasida birlikning yo‘qligi mahalliy mehnatkashlar 
vakillarining hukumat tarkibiga kiritilishi haqidagi masalaning ijobiy hal 
qilinishiga pand berdi. Hokimiyat masalasini ko‘rish uchun chaqirilayotgan 
III o‘lka Sovetida qatnashish yoki qatnashmaslik borasida «Sho‘roi ulamo» 
va Musulmon mehnatkashlari o‘lka kengashi orasida ixtilof kelib chiqdi va 
mazkur kengash shu munosabat bilan Qo‘qonga ko‘chib o‘tdi.
III o‘lka Sovetining syezdida qatnashgan Sherali Lapin boshchiligidagi 
«Sho‘roi ulamo» vakillari hukumat a’zolarining 50 % ni mahalliy millat 
vakillaridan tayinlash lozimligi haqidagi taklif bilan chiqdilar. Ammo 
bolsheviklar so‘l eserlar bilan kelishib, syezdda ko‘pchilik ovoz bilan bu 
taklifni o‘tkazmadilar. Shuning uchun «Sho‘roi ulamo» vakillari syezdni tark 
etdilar
4
.
Demak, Turkistondagi dastlabki hukumat tarkibiga bolsheviklarning 
mahalliy millat vakillarini kiritmasligini asosan hokimiyatni qo‘lga olgan 
rusiyzabon nayrangbozlarning oldindan o‘ylab amalga oshirgan siyosati deb 
tan olish uchun asos bor. Bu siyosat mahalliy aholini kamsitish, uning huquq 
va manfaatlarini poymol qilishga qaratilgan edi.
1
O‘sha davrda mahalliy aholi shunday atalar, «musulmon millati» iborasi ham 
ishlatilar edi. 
2
Материалы
и
документы
I 
съезда
Компартии
Туркестана
. – 
Т
., 1934. – 
С
. 18. 
3
O‘sha joyda. – 
С
. 28. 
4
Qarang: 
Туркистон
мустақиллиги
ва
бирлиги
учун
кураш
саҳифаларидан
. – 
Т
., 
1996. – 30-
б
. 
136

---

Bundan tashqari, bolsheviklar faqat milliy siyosiy kuchlar va ijtimoiy 
harakatlarnigina emas, balki o‘zlaridan boshqa barcha, jumladan rusiyzabon 
siyosiy kuchlarning ham hokimiyatda qatnashuviga qarshi bo‘lganlar. Bu 
fikrni bolsheviklar rahbari V. I. Leninning o‘zi ham ochiq-oydin ta’kidlagan. 
Lenin bolsheviklar partiyasining barcha a’zolariga va Rossiyaning barcha 
mehnatkashlariga yuborgan murojaatnomasida shunday degan: «Rossiyada 
Sovet hukumatidan boshqa hukumat bo‘lmasligi lozim... Ikkinchi 
Butunrossiya Sovetlarining syezdida bolsheviklar partiyasi ko‘pchilikni 
tashkil etdi. Shuning uchun, faqat mana shu partiya tomonidan tuzilgan 
hukumatgina Sovet hukumatidir»
1
. Yoki boshqa kuchlar o‘z zimmalariga 
sotsializmni qat’iylik va izchillik bilan amalga oshirish majburiyatini olib, 
bolsheviklarga bo‘ysunishlari kerak.
Shunday ekan, nima uchun Turkiston Xalq Komissarlari Sovetiga eserlar 
va maksimalistlar kiritildi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Chunki o‘sha 
bolsheviklarning mavqei nafaqat jamiyatda, balki sovetlarda ham mustahkam 
emas edi. Sharoit bilan hisoblashmaslik ularni mag‘lubiyatga uchratishi 
mumkin edi. Ko‘p vaqt o‘tmay 1918 yilda Sovetlarning VI syezdida 
saylangan Xalq Komissarlari Sovetiga boshqa partiyalardan bironta ham 
vakil kiritilmadi. Ular Sovetlarga qarshi harakatlarda ayblanib, hokimiyatni 
boshqarish huquqidan mahrum etildilar.
Mazkur sharoit Turkistonning milliy siyosiy kuchlarini o‘z manfaatini 
himoya qilish yo‘llarini izlashga majbur qildi va Turkiston muxtoriyatining 
tarix sahnasiga kelishiga sababchi bo‘ldi.
Muxtoriyatning tuzilishi bolsheviklar tashviqot qilib kelayotgan 
millatlarning o‘z taqdirini o‘z belgilashi haqidagi prinsipga xilof emas edi. 
Undan tashqari, V. I. Lenin imzo chekkan «Rossiya va Sharqning barcha 
musulmon mehnatkashlariga» deb nomlangan murojaatnomada bayon 
qilingan fikrlar muxtoriyatning tuzilishiga qo‘shimcha asos bo‘ldi. Unda 
shunday jumlalarni o‘qishimiz mumkin: «Bundan buyon sizning urf-
odatlaringiz, milliy va madaniy muassasalaringiz ozod va daxlsiz deb e’lon 
qilinadi. O‘z milliy hayotlaringizni erkin va bemalol uyushtiravering, sizning 
bunga haqqingiz bor.
Siz o‘zingiz o‘z Vataningizning hokimlari bo‘lishingiz lozim. O‘z rasm-
rusumingizga binoan hayotingizni uyushtirishingiz lozim. Sizning bunga 
haqingiz bor, chunki sizlarning taqdiringiz o‘z qo‘lingizda»
2
. Naqadar ajoyib 
so‘zlar (chin dildan aytilgan bo‘lsa)! Murojaatnomada sotsializm qurilishi, 
tuziladigan hokimiyatning shakli to‘g‘risida bir og‘iz ham aytilmagan.
Bu hujjat ham muxtoriyatchilarni ruhlantirgan, yorqin kelajakka 
ishontirgan bo‘lsa ajab emas. 1917 yil 26–29 noyabrda bo‘lib o‘tgan 
Turkiston o‘lkasi musulmonlarining IV qurultoyi Turkiston muxtoriyatining 
muvaqqat hukumatini qonuniy ravishda tuzgan, deb o‘ylaymiz. Shu 
munosabat bilan, muxtoriyatning nechog‘lik adolatli harakat qilganligini 
ta’kidlash uchun qurultoy qaroridan kichkina lavha keltiramiz: «Turkistonda 
istiqomat qiluvchi barcha millatlarning buyuk Rossiya inqilobi tantanali e’lon 
1