O‘zbekiston tarixi

11-ma’ruza
 
SOVET DAVLATINING QATAG‘ONLIK SIYOSATI VA UNING 
O‘ZBEKISTONDAGI OG‘IR OQIBATLARI 
1. SSSRda ma’muriy buyruqbozlik tizimining shakllanishi 
Ma’lumki, sovetlar hokimiyatining o‘rnatilishi va mustahkamlanishi 
ezilgan xalqlarga ozodlik ato qilish, mehnatkashlarga erkinlik, millatlarga 
mustaqillik berish kabi chiroyli va jozibali shiorlar ostida ro‘y berdi. 
Shunday ekan, nima uchun keyinchalik ma’muriy buyruqbozlik tizimi qaror 
topdi, degan savolning tug‘ilishi tabiiy. Bu tizimning shakllanishiga nima 
sabab bo‘ldi? V. I. Lenin, I. V. Stalin, N. S. Xrushchev, L. I. Brejnev kabi 
muayyan shaxslarning xohish-irodasimi, SSSRni qurshab olgan tashqi 
dunyoning tazyiqimi yoki sotsializm deb atalmish g‘oyaning 
maftunkorligimi? Bu savolga aniq javob berish uchun ana shu ma’muriy 
buyruqbozlik tizimining shakllanish jarayonini tahlil qilish lozim.
Ma’muriy buyruqbozlik tizimining dastlabki ko‘rinishi sovetlarning 
«harbiy kommunizm» siyosatida namoyon bo‘ldi. Uning mohiyatini 
dehqonning ehtiyojidan ortiqcha (ba’zida ortiqcha bo‘lmagan) mahsulotlarini 
davlat ixtiyoriga tortib olish tashkil qilardi. Buning «adolatli ekanligini» 
sovet hokimiyati mamlakatdagi fuqarolar urushi va chet el intervensiyasining 
oqibatlari bilan izohladi. To‘g‘ri, vaziyat og‘ir bo‘lgan. Lekin «harbiy 
kommunizm» siyosati, birinchi navbatda, kommunistik partiya 
rahbariyatining iqtisodiyotga, jumladan xususiy mulkka munosabati bilan 
bog‘liq, bu siyosat sotsializm usuli sifatida joriy qilingan. Bolsheviklarning 
tushunishi bo‘yicha sotsializm xususiy mulkning yo‘q qilinishi, uning davlat 
tasarrufiga o‘tkazilishi, pul-tovar munosabatlariga barham berilishi, 
iqtisodiyotni yagona markazdan turib rejalashtirish va teng taqsimlashni 
taqozo etadi. RKP(b)ning 1919 yilda qabul qilingan II Dasturida belgilangan 
maqsad va vazifalar hamda sovet hokimiyatining dastlabki davridagi 
iqtisodiy faoliyat ham buni tasdiqlaydi. Masalan, 1919–1920 yillardayoq 
Turkistonning o‘zida boy dehqonlardan tortib olingan yerlar hisobidan 550 ta 
jamoa xo‘jaligi tashkil qilingan, sanoat korxonalarining 93 
% davlat 
tasarrufiga o‘tkazilgan
1
.
Ushbu siyosat nafaqat o‘zining samarasizligini ko‘rsatdi, balki og‘ir 
oqibatlarga ham olib keldi. Shu sababli kommunistik partiya rahbariyati 
yangi iqtisodiy siyosatga, boshqacha aytganda, pul-tovar munosabatlariga 
o‘tishga majbur bo‘ldi. Tez kunda yangi iqtisodiy siyosat o‘zining natijalarini 
bera boshladi. Ittifoq miqyosida, xususan O‘zbekistonda ham sanoat va 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi barqaror o‘sib bordi. Paxta, sholi, beda 
hosildorligi 1913 yil darajasiga yetdi. Davlat ixtiyoridagi sanoat ishlab 
chiqarishi 1925–1928 yillarda 3 marta o‘sdi. Bu ko‘rsatkichlarga juda katta 
sarmoya hisobiga erishilgan bo‘lsa, hunarmandlar esa o‘z mahsulotlarining 
1
Qarang: 
История
Узбекской
ССР
. 
Т
. 3. – 
Т
., 1967. – 
С
. 180. 
151

---

hajmini davlatning yordamisiz 5 barobarga ko‘paytirdilar
1
. Shu bilan birga, 
siyosiy va ijtimoiy barqarorlik o‘rnatildi, aholining turmush darajasi bir 
maromda ko‘tarila boshladi.
Shunday ekan, nima uchun 1930 yilga kelib to‘satdan yangi iqtisodiy 
siyosatga barham berildi va kommunistik partiya o‘z siyosatini tubdan 
o‘zgartirdi? 
Yangi iqtisodiy siyosatga o‘tilishi, kommunistik partiya rahbarlarining 
o‘zlari tan olishicha, vaqtinchalik chora edi
2
. Ikkinchidan, sovet hokimiyati 
1929 yilga kelib o‘zining mavqeini mustahkamlab oldi va sotsializmning 
asosini yaratish, ya’ni kapitalizmni qayta tiklashi mumkin bo‘lgan xususiy 
mulkni tag-tugi bilan yo‘q qilish davri keldi, deb hisobladi. Lekin «harbiy 
kommunizm» siyosati hali yo‘q qilishga ulgurmagan mulkka egalik hissi 
yangi iqtisodiy siyosat davrida aholining ongida o‘z mavqeini tiklab 
olganligi sababli, sotsializm g‘oyasini hayotga tatbiq etish qarshilikka 
uchrashi muqarrar edi. Shu bois, sovet rahbariyati juda ishonarli bahonalar 
izlashga majbur bo‘ldi. Bunday bahonalar topildi ham.
Birinchi bahona 
– SSSR kapitalistik dunyo qurshovida bo‘lganligi uchun 
urush xavfi ostida qoldi. Demak, bolsheviklarning fikricha, barcha iqtisodiy 
imkoniyatlar markazlashtirilib, og‘ir sanoatni tezlik bilan rivojlantirish, 
mamlakatning mudofaa qudratini mustahkamlash lozim edi.
Bugungi kunda tarixchi olimlar urush xavfi siyosiy maqsadlarda bo‘rttirib 
ko‘rsatilganligini tan olmoqdalar. Ushbu fikrni isbotlash uchun bir necha 
dalillarni keltirish mumkin:
a) fuqarolar urushi davridagi, o‘ta qiyin iqtisodiy sharoitda chet el 
intervensiyasiga barham bergan sovet davlati yangi iqtisodiy siyosat tufayli 
o‘zini o‘nglay olganidan keyin mudofaani mustahkamlash uchun favqulodda 
choralar ko‘rishiga zarurat bo‘lmagan;
b) SSSRdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlikning guvohi bo‘lgan yetakchi 
mamlakatlar, jumladan Angliya, Germaniya, Fransiya, Shvetsiya, Italiya, 
AQSH (1933 y.) bu davlatni rasman tan ola boshlagan edilar. SSSR 1934 
yilda jahondagi 30 mamlakatni birlashtirgan Millatlar Ligasiga qabul qilindi
3
. 
Bular xalqaro miqyosda SSSRning mavqei mustahkamlanganligidan dalolat 
berardi;
v) agar urush xavfi mavjud bo‘lsa, nima uchun kapitalistik dunyo SSSR 
bilan savdo-sotiqni rivojlantirdi? Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, 
SSSRdan Yevropa mamlakatlariga g‘alla sotish hajmi 1930–31 yillarda 52 
marta oshgan
4
. Eksport evaziga olingan mablag‘ o‘sha mamlakatlarning 
o‘zidan, asosan, og‘ir sanoatni rivojlantirish bilan bog‘liq ishlab chiqarish 
vositalarini xarid qilishga sarflangan.
Urush xavfini 1939 yilda boshlangan Ikkinchi jahon urushi bilan asoslash esa 
tarixiylik qoidasining buzilishiga olib keladi, chunki 30-yillar boshlarida 
1
Qarang: 
Сельская
правда
. – 1989. 9 
авг
. 
2
Ленин
 
В
. 
И
. 
Тўла
асарлар
тўплами
. 
Т
. 43. – 373-
б
.
3
Qarang: 
За
мир
, 
разоружение
и
безопасность
народов
: 
Летопись
внешней
по
-
литики
СССР
. – 
М
., 1983. – 
С
. 39–88. 
4
Qarang: 
Историки
спорят
: 13 
бесед
. – 
М
., 1988. – 
С
. 271. 
152

---

amalga oshirilgan markazlashtirish choralarini undan keyin boshlangan urush 
bilan asoslash mantiqan noto‘g‘ri bo‘ladi.
Ikkinchi bahona 
– Stalinning rasmiy ravishda e’lon qilingan «Sotsializm 
mustahkamlanib borgan sari sinfiy dushman qarshiligi ham kuchayib boradi» 
degan soxta g‘oyasi. Bu «bashorat»ni ittifoqdosh respublika partiya 
tashkilotlari o‘zlariga dasturilamal qilib olishga majbur edilar, aks holda, 
sinfiy dushmanning borligini inkor qilganlarning o‘zlari sotsializmning 
dushmaniga aylanib qolishlari aniq edi. Shuning uchun ham O‘zbekiston 
Kommunistik partiyasi IV qurultoyining (1929 y.) qarorida zikr qilingan 
quyidagi ko‘rsatmaning amal qilishi tabiiy edi: «Partiya qurultoyi bizning 
davlatimizda sinfiy kurashni yashirishga qaratilgan har qanday urinishni rad 
qiladi. Sinfiy kurashning keskinlashuvini xaspo‘shlash, aslida, bizni sinfiy 
dushman oldida qurolsizlantiradi»
1
. Xo‘sh, sinfiy dushman kim edi? 
Agar kommunistik partiyaning mantig‘iga rioya qilinsa, sotsializm qurishga 
qarshilik ko‘rsatishi mumkin bo‘lganlar, birinchi navbatda, mulk egalari va 
ularning manfaatini ifoda etuvchi siyosiy kuchlardir. Shunday ekan, qarshilik 
ko‘rsatishi mumkin bo‘lganlarning mavqei O‘zbekistonda qanchalik kuchli 
edi, degan savol tug‘iladi. Bizningcha, Stalinning vahimasi mutlaqo o‘rinsiz 
edi. Chunki 1930 yillar arafasida sanoat sohasida mulkdorlar sinfi (agar ba’zi 
hunarmandlar hisobga olinmasa) butunlay tugatilgan, qishloq aholisining 
tarkibida boy va quloq dehqonlar (yollanma ishchi kuchidan 
foydalanadiganlar) bor-yo‘g‘i 1,4 % ni tashkil qilar edi
2
. Kommunistik