O‘zbekiston tarixi

partiyadan o‘chirilsin, u haqdagi ish tergov organlariga berilsin va darhol 
hibsga olish talab etilsin»
1
.
Stalin va Molotov imzo chekkan xatlar va O‘zbekiston KP(b) MKning 
qarori yuzasidan bir qancha savollar va e’tirozlar tug‘iladi.
Birinchidan, xatga 1937 yil 10 sentabrda imzo chekilgan, plenum qarori 
1937 yil 21 sentabrda qabul qilingan, o‘ng trotskiychilar guruhi (ular qatoriga 
sovet davlatining N. I. Buxarin, A. I. Rikov kabi sobiq rahbarlari bilan birga, 
A. Ikromov va F. Xo‘jayev ham kiritilgan edi) ustidan sud jarayoni 1938 yil 
2 martda boshlanib, hukm 13 mart kuni e’lon qilindi. Taajjub, nima uchun 
sud qaroridan deyarli 7 oy ilgari F. Xo‘jayev va boshqalar xalq dushmani deb 
e’lon qilindi? Bu hol, bir tomondan, insonlarning taqdiri partiyaning eng oliy 
rahbarlari qo‘lida bo‘lganligini, sud hokimiyati hech qanday huquqqa ega 
bo‘lmaganligini tasdiqlasa, boshqa tomondan, partiya sudlovga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ko‘rsatma berganligidan dalolat brmoqda.
Ikkinchidan, Stalinning xatida Ikromov trotskiychilar bilan aloqada 
bo‘lganlikda ayblanyapti. To‘g‘ri, Trotskiy 20-yillarda partiya va sovet 
idoralarida eng yuqori lavozimlarda ishlagan va A. Ikromov respublika 
rahbari sifatida u bilan aloqada bo‘lganligi tabiiy. Agar shu mantiqqa rioya 
qilinadigan bo‘lsa, Stalin va Molotov ham Trotskiy bilan u badarg‘a 
qilinguncha ish yuzasidan doimo muloqotda bo‘lganliklari inobatga olinib, 
1
Муҳитдинов
 
Н
. 
Ҳақиқат
ўлмайди
// 
Ёш
ленинчи
. – 1990. – 21 
авг
. 
162

---

ularni ham xalq dushmaniga aylantirish mumkin-ku? 
Uchinchidan, O‘zbekiston KP(b) MK plenumi qarorining «a» bandiga 
e’tibor qiling. Unda A. Ikromov fosh etilgan xalq dushmanlarining rahbarlik 
lavozimlariga chiqib olishlariga imkon yaratganlikda ayblanyapti. Ammo, 
agar F. Xo‘jayev nazarda tutilayotgan bo‘lsa, u 1924 yilda A. Ikromovdan 
kattaroq lavozimda ishlagan va shu bois, ayblov oddiy mantiqqa ham to‘g‘ri 
kelmaydi. Undan tashqari, partiyada o‘rnatilgan tartibga ko‘ra, shaxs 
respublika bo‘yicha bironta e’tiborga molik lavozimga tayinlanishi yoki 
saylanishidan avval partiya markaziy komitetida, xususan Stalin va boshqa 
rahbarlar huzurida suhbatdan o‘tishi shart bo‘lgan. Demak, «xalq 
dushmanlari»ning yuqori lavozimlarga tayinlanishida Stalin va uning 
safdoshlarining ham aybi bor. U holda, nima uchun ular javobgarlikka 
tortilmadilar? 
To‘rtinchidan, A. Ikromov oddiy partiya a’zolarining F. Xo‘jayevni 
tanqid qilishlariga yo‘l qo‘ymaganlikda ayblanyapti. O‘zingiz o‘ylang, 
rasmiy ravishda sud ayblovi e’lon qilinmagan shaxsning mitingda jinoyatchi 
deb qoralanishi qaysi huquqqa to‘g‘ri keladi? Bu sharoitda aybsizlik 
prezumsiyasi nima bo‘ladi? Undan tashqari, miting qatnashchilari tergov 
materiallari bilan tanish bo‘lmasa, qaysi asosga ko‘ra F. Xo‘jayevni tanqid 
qilishlari mumkin. Maqsad aniq – mitingchilar yuqoridan kelgan 
ko‘rsatmalarni ko‘r-ko‘rona tasdiqlashlari va sudni bu materiallar bilan 
qurollantirishlari lozim bo‘lgan.
Beshinchidan, plenumning yana bir qarori, ya’ni A. Ikromovni darhol 
hisbga olishning talab qilinishi. Sudlovga, tergovga bevosita aloqasi 
bo‘lmagan partiya Markaziy komitetining bunday talabni qo‘yishi endilikda 
taajjublanarli emas, chunki u huquqni muhofaza qiluvchi organlarning 
vazifalarini ham o‘zlashtirib olgan va ular ustidan o‘z hukmronligini 
o‘rnatgan edi.
Keltirilgan dalillardan, kommunistik partiyaning qonunchilik bilan 
umuman hisoblashmaganligidan tashqari, o‘z foydasi uchun har qanday 
soxtalashtirilgan ishdan ham qaytmaganligi ko‘rinib turibdi. Lekin Stalin 
uchun buning ahamiyati yo‘q edi. 1938 yil 13 martda sud mazkur guruhga 
kirgan 15 kishini, jumladan F. Xo‘jayev va A. Ikromovni oliy jazoga – otib 
o‘ldirishga hukm qildi. Ertasiga hukm ijro etildi.
O‘zbekistonning kelajagi uchun ulkan hissa qo‘shgan buyuk insonlarning 
hayoti ana shunday fojiali tugadi. Shubha yo‘qki, A. Ikromov, F. Xo‘jayevda 
ham xato va kamchiliklar bo‘lgan, aybsiz – Parvardigor. Lekin bir narsa aniq 
– ular o‘zbek xalqi va Vatan kelajagi, uning ravnaqi uchun halol xizmat 
qilganlar, markazning tazyiqini susaytirish borasida bor imkoniyatlardan 
foydalanganlar. Afsuski, ular aynan shu xizmatlari uchun «aybdor» bo‘ldilar, 
chunki bu xalqning o‘zligini tanishiga va oxir-oqibat mustaqillikka 
chiqishiga olib kelishi mumkin edi. Rasman qo‘yilgan ayblar – Sovetlarga 
qarshi kurash, trotskiychilarga qo‘shilish, chet el razvedkasiga xizmat qilish 
va boshqalar esa KPSSning XX syezdidan keyin uydirma ekanligi to‘liq 
isbotlandi. Lekin ular yuridik jihatdan oqlangan bo‘lishlariga qaramay, 
siyosiy tomondan faqat O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingina 
163

---

oqlandilar.
Siyosiy qatag‘onlar eng avjiga chiqqan davrlarda «nomaqbul shaxslarni» 
«aksilsho‘roviy» harakatlari uchun javobgarlikka tortish jarayonini 
tezlashtirish maqsadida jahon yuridik amaliyotida umuman uchramagan 
yangi usul joriy qilindi, ya’ni «uchlik» tashkil qilindi. Hududning partiya, 
sovet va ichki ishlar komissariati rahbarlaridan iborat mazkur organ 
javobgarlikka tortish masalasida qaror chiqaradigan oxirgi instansiya 
bosqichi bo‘lgan. «Uchlik»da aksariyat vaqtda Ichki ishlar xalq komissarligi 
vakilining fikri ustun ahamiyatga ega bo‘lgan. Ana shu organning tashabbusi 
bilan O‘zbekistonda 1937–1939 yillarning o‘zida 41 ming nafar shaxs 
qamalgan, ulardan 37 mingi jazoga hukm qilingan, 6 ming 920 kishi otib 
tashlangan. Umuman, 1939–1953 yillarda 61 ming 799 kishi qamaldi. 
Shulardan 56 ming 112 kishi turli muddatlarga ozodlikdan mahrum etishga 
hukm qilingan, 7 ming 100 kishi esa otib tashlangan
1
.
«Uchlik»larning qanchalik jadallik bilan ish olib borganligini quyidagi 
misolda ko‘rsatish mumkin. Ushbu organda kotiblik vazifasini bajargan 
shaxsning keyinchalik tan olishicha, «uchlik» har soatda 100 ga yaqin ishni 
ko‘rgan, hukm esa ikki xil: oliy jazo – otib o‘ldirish yoki yozishma olib 
borish cheklangan holda, 10 yil muddatga ozodlikdan mahrum etish bo‘lgan. 
Qaror chiqqanidan so‘ng, hukm darhol ijro etilgan
2
. Qatag‘onlik shu bilan 
yakunlanmadi. U urushdan keyingi yillarda yana davom etdi. Uning oxirgi 
nuqtasi 1983–1990 yillarga to‘g‘ri keldi.
Bu davrga kelib sovet imperiyasi inqirozining ba’zi ko‘rinishlari ochiq-
oydin namoyon bo‘la boshladi. Partiya va sovet apparatining barcha 
bosqichlarida faoliyat ko‘rsatayotgan rahbar xodimlarning poraxo‘rlik, 
mansab vakolatini suiiste’mol qilish va boshqa jinoiy harakatlarga berilib 
ketganliklari tufayli ijtimoiy hayotni qayta izga tushirish amrimahol bo‘lib 
qoldi. SSSR rahbariyati vaziyatni qo‘ldan chiqarmaslik uchun favqulodda 
choralarni ko‘rishga majbur bo‘ldi. Buning uchun bironta ittifoqdosh 
respublika misolida o‘rnak bo‘larli jazo tadbir o‘tkazish zarur edi.
Uni amalga oshirish uchun O‘zbekistondan qulay respublika yo‘q edi. 
Chunki ittifoqda katta obro‘ga ega bo‘lgan SH. Rashidov olamdan o‘tgan, 
uning o‘rnini markaz izmidan chiqmaydigan I. B. Usmonxo‘jayev egallagan 
edi. Boz ustiga, kimning topshirig‘i bo‘lishidan qat’i nazar, uning 
O‘zbekistondagi vaziyatni o‘zgartirishda yordam berishni iltimos qilib 
Moskvaga murojaat qilganligi qo‘l keldi.
Bundan tashqari, partiya Markaziy Komitetining o‘z tadbirini o‘tkazish 
uchun O‘zbekistonni tanlaganligining yana bir sababi – o‘zbek xalqining 
hokimiyatga haddan tashqari hurmat bilan qarashi, ortiqcha sabr-
toqatliligidir. Natijada «O‘zbeklar ishi», «Paxta ishi» deb nomlangan 
qatag‘onlar uyushtirildi. Ko‘pdan-ko‘p halol mehnatkashlar, xo‘jalik, sovet,