O‘zbekiston tarixi

Аскаров
 
А
., 
Ширинов
 
Т
. 
Ш
. 
Ранняя
городская
культура
эпохи
бронзы
юга
Средней
Азии
. – 
Самарканд
. 1993. – 
С
. 137. 
2
Массон
 
В
.
 
Алтын
-
Тепе
. 
Тр
. 
ЮТАКЭ
. 
Т
. XVIII. – 
Л
., 1981. – 
С
. 122–123. 
33

---

Masalan, janubiy Turkmanistonda IV–III ming yillik boshlarida 1000–2000 
kishilik aholi manzilgohlari yuzaga kelgan
1
.
Ikkinchi omil – hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi. 
Buning natijasida ayrim aholi manzilgohlarida, asosan, maxsus ishlab 
chiqarish (hunarmandchilik) bilan shug‘ullanadigan aholi to‘plana boshlaydi. 
Umuman olganda, hunarmandchilikning ajralish jarayoni bilan shaharlarning 
paydo bo‘lish jarayoni bir vaqtda kechgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, 
dastlab shahar tipidagi manzilgohlarda aholi dehqonchilik bilan 
shug‘ullangan. Shaharlarning asta-sekin rivojlanib borishi bilan 
hunarmandchilik shahar hayotida tobora muhim mavqeni egallagan. 
Hunarmandchilikning yangi tarmoqlari paydo bo‘lgan. Ayniqsa, uning 
temirchilik va kulolchilik kabi tarmoqlarining yuksalishi shaharlarning 
shakllanish jarayonini tezlashtirgan.
Shuningdek, jamiyatda ijtimoiy tabaqalanish hamda boshqaruv tizimining 
tobora murakkablashib borishi ham shaharlarning shakllanishini yuzaga 
keltirgan omillardan hisoblanadi. Chunki, aynan yirik aholi manzilgohlarida 
boshqaruv tizimlari vujudga kelgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, shaharlarning shakllanishida aloqa 
munosabatlari va savdo-sotiq rivoji ham muhim omillardan hisoblanadi. 
Masalan, Janubiy Turkmanistonda mil. av. IV–III ming yilliklardayoq loydan 
yasalgan dastlabki g‘ildiraklar paydo bo‘lgan. Miloddan avvalgi III ming 
yillik o‘rtalarida tuyaga, ba’zan ho‘kizga qo‘shiladigan to‘rt g‘ildirakli 
aravalar yasalgan
2
. Transportning rivoji shaharlarga qishloq xo‘jaligi rayoni 
markazi, shuningdek, zaruriy hamda qo‘shimcha mahsulotni taqsimlovchi 
manzilgoh funksiyasini bajarish imkonini bergan.
Shaharlarning shakllanishiga diniy qarashlar ham sabab bo‘ladi. “Iloh”ga 
yoki “ilohlar”ga sig‘inishning paydo bo‘lishi natijasida shaharlar nafaqat 
iqtisodiy, shu bilan birga, diniy markaz vazifasini ham bajargan.
Nihoyat, o‘sha davrdagi harbiy siyosiy vaziyat ma’lum bir vohalarda 
shaharlar bo‘lishini taqozo etgan. Chunki, shaharlar o‘sha joy aholisini 
dushman hujumidan saqlaydigan joy vazifasini ham bajargan. Shahar va 
yaqin atrofdagi qishloqlar aholisini bosqinchilardan himoya qilish maqsadida 
shaharlarda mudofaa inshootlari qurilgani fikrimizning dalili bo‘la oladi.
Yuqoridagi shart-sharoit va omillar Markaziy Osiyoda miloddan avvalgi 
III–II ming yilliklarda shahar tipidagi aholi manzilgohlarining paydo 
bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Aynan shaharlarda jamiyat tomonidan olingan 
qo‘shimcha mahsulot monumental ibodatxonalar va boshqa qurilishlar 
ko‘rinishida o‘z aksini topadi. Shaharlardagi ko‘plab ustaxonalarda mohir 
hunarmandlar ishlaganlar. Shaharlardagi bozor maydonlarida oldi-sotdi 
munosabatlari olib borilgan. Ilk shaharlar aholi sonining birmuncha ko‘pligi, 
monumental inshootlar (saroy, ibodatxona), hunarmandchilik mahallalarining 
mavjudligi bilan qishloqlardan ajralib turgan. Shaharlarning devor bilan 
1
Массон
 
В
.
 
Экономика
и
социальный
строй
древних
обществ
. – 
Л
., 1976. – 
С
. 142–143. 
2