O‘zbekiston tarixi

Якубовский
 
А
. 
Ю
.
 
Ўзбек
халқининг
юзага
келиши
масаласи
ҳақида
. – 
Т
., 1941. 
2
O‘sha manba.
24

---

XIII asrning 20-yillarida O‘rta Osiyoda mo‘g‘ullar istilosi tugatilgan bir 
qancha joylarda, hozirgi O‘zbekiston aholisi tarkibiga mo‘g‘ullar hokim 
element sifatida kirgan vaqtlarda, ular hech qayerda tojik tili ta’siriga 
yo‘liqmaganlar, hamma yerda turkiy til va nutqqa duch kelganlar.
Ma’lumki, XIII asrda mo‘g‘ul Chig‘atoy ulusining qarorgohi Ili daryosing 
vodiysiga qurilgan edi. Yana o‘sha XIII asrda qarorgohning g‘arbga 
ko‘chganligi haqida ma’lumotlar bor, ammo chig‘atoylarning bir qismi 
Movarounnahr tuprog‘iga ketgan. Shunisi qiziqarliki, XIII asrning 60-
yillarida chig‘atoy xoni Muborakshohning taxtga o‘tirish marosimi 
Ohangaronda o‘tkaziladi. Chig‘atoy urug‘laridan biri bo‘lgan jaloyirlar 
taxminan shu yillarda Ohangaronda turib qolgan, ikkinchi bir yirik chig‘atoy 
urug‘i – barloslar yana o‘sha vaqt yoki undan sal keyinroq Qashqadaryo 
vodiysiga, Kesh (Shahrisabz)ga borib joylashgan
.
Yettisuvdagi chig‘atoylar til jihatidan turkiylashgan bir zamonda bu 
jarayon Ohangaron bilan Qashqadaryoda endigina tugagan edi. Bu har ikki 
joyda ham turkiy aholi asosiy ommani tashkil etganligi uchun, bu jarayon 
tezroq ro‘yobga chiqa oldi. XIV asrning ikkinchi yarmiga kelib, jaloyirlar 
bilan barloslarni sira mo‘g‘ul deb aytib bo‘lmas edi. Ular o‘zlarini turk deb 
tasavvur etib mo‘g‘ullarga yoki Yettisuv mo‘g‘ullariga qarshi edilar. 
Jaloyir va barlos urug‘lari bilan mo‘g‘ullar bir-birlariga yomon ko‘z bilan 
qarardilar. Ular bir-birlarini yarim mas’hara, yarim haqoratli laqablar bilan 
chaqirishlari ham tasodif emas edi. Yettisuv mo‘g‘ullari chig‘atoylarni 
“karavnos”, ya’ni duragay, chig‘atoylar esa mo‘g‘ullarni “jate”, ya’ni 
ashaddiy qaroqchi deb ataganlar
. 
Barlos urug‘idan chiqqan Amir Temur (1336–1405) mo‘g‘ulchani bilmas, 
ikki til – ona tili bo‘lgan turkiy va shahar tili bo‘lgan tojik tillarida gaplashar 
edi
. 
Amir Temur o‘zini mo‘g‘ul deb tan olmaganidek, uning 
Movarounnahrdagi zamondoshlari ham uni mo‘g‘ul deb o‘ylamaydilar. Biz 
uning markazlashtirish maqsadida qo‘shni mamlakatlarga qilgan yurishlariga 
qanchalik salbiy nazar bilan qaramaylik, baribir, uning Movarounnahrni 
sevishini va mamlakatni markazlashtirish uchun jonini jabborga berganini, 
shahar hayotini va dehqonchilik ekinlarini rivojlantirishga intilganligini 
e’tirof qilishimiz zarur.
Uning tug‘ilgan yurti Kesh (Shahrisabz) va Qashqadaryo vodiysi edi, o‘z 
nasli-nasabini mahalliy turkiy aholiga qarshi qo‘ymasdi. Ba’zi kishilar 
“chig‘atoy” terminiga va chig‘atoylarning urug‘larga bo‘linishiga 
hanuzgacha rasmiyatchilik nazari bilan yondashadilar. Bu terminning kelib 
chiqishidan boshlab o‘tgan bir yarim asr mobaynida bu termin o‘z ma’nosini 
o‘zgartirdi, Chingizxonning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoy nomi bilan bog‘liq bu 
termin dastlab, Chingiz qo‘shinini tashkil etgan mo‘g‘ul qabilalariga nisbatan 
ishlatilgan edi
.
1
O‘sha manba.
2
O‘sha manba.
3
O‘sha manba.
4
O‘sha manba.
25

---

XIII asrning 30- va 40-yillarida ushbu qabilalar haqiqatan mo‘g‘ul edilar, 
biroq XIV asrning 60–70-yillarida jaloyirlar ham, barloslar ham 
mo‘g‘ullikdan chiqib qoladilar. Hatto Temurning chig‘atoylardan kelib 
chiqqan, turkiy aholi odatiga xilof ravishda kokil qo‘ygan eng imtiyozli 
askarlari ham endi faqat turkiy zabonda gapira boshlaydilar.
Agar XIV asrda chig‘atoylar deganda ularning faqat to‘rt urug‘i – barlos, 
jaloyir, kauchiy va orlotlarni tushungan bo‘lsalar, XV asrda bu termin yanada 
kengroq ma’noga ega bo‘ladi. Bu vaqtda Movarounnahrdagi barcha turkiy 
aholini «chig‘atoylar» deb atay boshlaydilar. Zarafshon vohasi va 
Farg‘onaning ba’zi bir shaharlarini hisobga olmaganda Movarounnahrning 
dehqon va ko‘chmanchi aholisi Temur davriga kelib asosan turkiylardan yoki 
turkiy tilda so‘zlashuvchilardan iborat bo‘lib qoladi.
Demak, XIV asrda yoki XIV asrning ikkinchi yarmida ahvol shunday 
ekan, XV asrga nisbatan nima deyish mumkin? Ajabo, temuriylar o‘zlarini 
mo‘g‘ul yoki loaqal turk-mo‘g‘ul deb e’tirof qilar edilarmi? Yo‘q, ular 
o‘zlarini turkiylar deb bilar edilar. XV asrda barlos va jaloyirlarga turkiy 
urug‘lar deb qarar edilar, vaholanki, bu turkiy urug‘larning xoh nomlari, xoh 
qisman ota-bobolari jihatidan mo‘g‘ullarga borib chatishishlari 
zamondoshlariga, ayniqsa, tarixchilarga yaxshi ma’lumdir, Biz “qisman” deb 
gapirayotirmiz, chunki XV asr “barloslari” faqat mo‘g‘ullarning 
avlodlarigina emas, balki Qashqadaryo vohasiga barloslar kelmasdan avval, 
bu yerda yashagan turkiy aholining ham avlodlaridandir
1
. XV asr oxiri XIV 
asr boshlarida ular Shayboniyxon boshchiligida Movarounnahrga bostirib 
kiradilar va hokimiyatni Temuriylar qo‘lidan tortib oladilar. 1500 yilda 
poytaxt Samarqandning so‘nggi hukmdori temuriy Sultonali ham o‘ldiriladi. 
Oradan ko‘p vaqt o‘tmasdan Toshkent, Buxoro va Farg‘ona shaharlari zabt 
etiladi. O‘rta Osiyoda hukmronlikni Temuriylardan tortib olgan Shayboniylar 
mamlakatni xarob qilib tashlamaydi, dehqonchilik, savdo va 
hunarmandchilikni rivojlantirishga harakat qilganlar. Temuriylar xonadoni 
va ularga yaqin bo‘lgan feodal aslzodalargagina zarar yetadi, ularning yer-
suvlari va mol-mulklari musodara qilinadi, tirik namoyandalari o‘ldiriladi.
Ana shu vaqtdan boshlab, O‘rta Osiyoda o‘zbek xonlarining hokimlik 
davri boshlanadi. Ko‘chmanchi o‘zbeklar dehqonchilikning yuksak 
madaniyatini egallagan urug‘larga aralashib, ularning ko‘plari asta-sekin 
dehqonchilik mehnatiga o‘ta boradilar va shu zayilda O‘rta Osiyoning turkiy 
aholisiga yangi bir muhim qatlam bo‘lib qo‘shiladilar.
Ko‘chmanchi o‘zbeklar keyinchalik barcha turkiy aholiga o‘z nomlarini 
berdilar. Ularga qadar bu aholi O‘zbekiston tuprog‘ida yashagan turkiy 
aholidan juda katta farq qilar edilarmi, degan savol tug‘iladi. O‘zbeklar 
kelmasdan ilgari Movarounnahrda yashagan turkiy aholi, biz yuqorida ko‘rib 
o‘tganimizdek, Sirdaryo va Yettisuv tomonlaridan Movarounnahrga kelgan 
turklar bilan turkiy bo‘lmagan mahalliy aholining qo‘shilishidan vujudga 
kelgan edi. 
Demak, Abulxayrxon bilan Shayboniyxon boshchiligidagi ko‘chmanchi 
o‘zbeklarga kelsak, bularning qabilaviy tarkibida Movarounnahrga Yettisuv 
1
O‘sha manba.
26

---

va Sirdaryo tomonlaridan kelib o‘rnashgan qabilalarga urug‘dosh bo‘lgan 
qabila va qavmlar ham oz emas edi.
Bu qavmlar 92 urug‘-qabiladan iborat bo‘lgan, deb aytiladi. Masalan, 
shayboniy hukmdorlaridan bo‘lmish Abdullaxon II (1583–98) Hindiston 
podshosi boburiy Jaloliddin Akbar (1556–1605)ga yuborgan maktubida: “Biz 
to‘qson ikki o‘zbek qavmi ustidan hukm yurgizib turibmiz”, – deb yozgan
1
.
Yakka o‘zbek xalqi asosida davlat tuzish hech kimning xayoliga ham 
kelmagan. Bunday fikr birinchi marta 1920 yilda Lenin tomonidan ilgari 
suriladi. U Turkistonni O‘zbekiston (aslida Uzbekiya), Qirg‘iziston 
(Qozog‘iston nazarda tutilayapti) va Turkmanistonga bo‘lib yuborish 
masalasini ko‘rib chiqishga topshiriq beradi
2
. Bu g‘oya 1924 yilda amalga 
oshirildi. Buxoro va Xorazm respublikalari bolsheviklar tomonidan majburiy 
ravishda yo‘q qilinib, uchta – O‘zbekiston, Qozog‘iston, Turkmaniston sovet 
sotsialistik respublikalari tuzildi. Sovet rahbariyatining maqsadi aniq – 
doimo birga yashagan qon-qardosh xalqlarni bo‘lib tashlab, ular o‘rtasida 
milliy nizo kelib chiqishi uchun sharoit yaratish edi. Ushbu tadbirning salbiy 
oqibatlari bugungi kunda ham o‘zini namoyon qilib turibdi.
O‘zbekiston SSRning tashkil qilinishi munosabati bilan bu yerda 
istiqomat qiladigan aholining turkiy tilda so‘zlashadigan asosiy qismi 
“o‘zbeklar” deb qonun bilan sun’iy ravishda mustahkamlandi. Gap amalga 
oshirilgan tadbirning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligida emas: tarixni o‘zgartirib 
bo‘lmaydi. Xullas, “o‘zbek”, “o‘zbeklar” atamalari shunday murakkab 
tarixiy jarayonlarni boshidan kechirdi. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng 
xalqning milliy rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishga 
sharoit yaratildi. Shu xususda Prezident I. A. Karimovning so‘zlarini eslatib 
o‘tmoqchimiz. U shunday degan edi: “Bizning oliy maqsadimiz – mustaqillik 
edi. Bunga erishdik. Mustaqillikning oliy maqsadi – o‘zbek xalqining izzatini 
joyiga qo‘yish”
3
.
Masalani bunday qo‘yishning o‘z mantig‘i bor: respublika aholisining 
aksariyat qismi o‘zbeklardir. Shu bois, birinchi navbatda, mamlakatimizdagi 
tinchlik va barqarorlikning kafolatchisi aynan shu xalqdir. Lekin bu fikr 
davlatimizda o‘zbeklarning manfaati bu yerdagi 100 dan ortiq millatlar 
manfaatlarining kamsitilishi hisobiga hal qilinishini bildirmaydi. Bunday 
bo‘lishi ham mumkin emas. Respublikada istiqomat qiladigan barcha 
xalqlarning teng huquqliligi qonun bilan mustahkamlangan. O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasida: “O‘zbekiston 
Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, 
jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va 
ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar”,
4
– deb belgilab 
qo‘yilgan.
Quyida biz o‘zbek xalqining milliy ongini yuksaltirish, uning qadr-
qimmati, milliy, tarixiy, diniy qadriyatlarini tiklash, urf-odatlarini hurmat 
1