O‘zbekiston tarixi

Лисицина
 
Г
. 
И
.
 
История
орошаемого
земледелия
в
Южной
Туркмении
. – 
М
., 
1972. – 
С
. 14–15. 
34

---

o‘rab olinishi ko‘proq keyingi, ya’ni podshohliklar va imperiyalar davriga 
xos bo‘lib, bu ilk shaharlarda doimo ham uchrayvermaydi
1
.
Insoniyat tarixida shaharlarning yuzaga kelishi bosqinchilikdan 
sivilizatsiyaga, urug‘chilik tuzumidan davlatchilikka o‘tishning asosiy 
belgisidir. Ma’lumki, sivilizatsiya kishilik jamiyati rivojining ma’lum 
davrida paydo bo‘ladi. Sivilizatsiyaning yuzaga kelishida shaharlar yetakchi 
o‘rin tutadi. Sababi, aynan shaharlar sivilizatsiya paydo bo‘lishi va 
rivojlanishini ta’minlagan, markaz o‘rnini bajargan. Umuman, sivilizatsiya 
va ilk davlatlarning paydo bo‘lish jarayoni ilk shaharlar tashkil topishi va 
rivojlanish jarayoni bilan birga kechgan.
Markaziy Osiyo hududida ilk shaharlarning tashkil topishi bilan ushbu 
hududda eng qadimgi sivilizatsiya qaror topdi. Bu Qadimgi Sharq tipidagi 
mahalliy sivilizatsiya bo‘lib, miloddan avvalgi III–II ming yilliklarda 
rivojlanishning ilk bosqichlariga to‘g‘ri keladi. Bu sivilizatsiya 
Mesopotamiya hamda qadimgi Hindistonning Xarappi madaniyati bilan 
uzviy aloqada shakllangan va rivojlangan, chunki ilk davlatlarning 
shakllanishida savdo-sotiq muhim o‘rin tutgan.
Markaziy Osiyoda qazib olingan qimmatbaho Badaxshon lazuritiga 
bo‘lgan talab miloddan avvalgi III ming yillikda yurtimizning Qadimgi 
Mesopotamiya, Misr shaharlari bilan savdo munosabatlarining o‘rnatilishiga 
sabab bo‘ldi
2
. Shuningdek, Qadimgi Mesopotamiya madaniyatiga xos 
silindrsimon muhrlarning Markaziy Osiyo hududidagi yodgorliklardan 
topilishi
3
, Qadimgi Hindistondagi Xarappa sivilizatsiyasiga xos 
me’morchilik an’analarining ko‘hna yodgorliklarimizda qo‘llanilishi hamda 
Farg‘onadan topilgan Haq va Aflotun xazinalaridagi buyumlarning Eron 
madaniyatiga yaqinligi
4
o‘lkamiz xalqlarining qadimda Sharq xalqlari bilan 
savdo aloqalarini olib borganligidan dalolat beradi.
Savdo munosabatlarida pul vazifasini qimmatbaho toshlar (lazurit), fil 
suyaklari, metall, zargarlik buyumlari, chorva, don mahsulotlari va boshqalar 
o‘tagan
5
. Demak, ikki muhim sivilizatsiya oralig‘ida joylashgan Markaziy 
Osiyo qadimgi Sharq xalqlarini yagona tizimga birlashtirgan. Bu 
sivilizatsiyani mutaxassislar “Turon sivilizatsiyasi” deb atamoqdalar.
Ilk shaharlar qishloqlardan iqtisodiy mavqei bilan emas, siyosiy mavqei 
bilan ajralib turgan va ular aksariyat hollarda aholi sug‘orma dehqonchilik 
bilan shug‘ullangan vohalarda, ayrim hollarda esa savdo yo‘llari bo‘yida 
yoki ibodatxonalar atrofida paydo bo‘lgan. Miloddan avvalgi III ming 
yillikning oxiri – II ming yillikda Markaziy Osiyoda Oltintepa, 
1
Қудратов
 
С
. 
С
.
 
Марказий
Осиё
ҳудудида
илк
давлатларнинг
пайдо
бўлиши
. – 
Гулистон
, 1998. – 18-
б
. 
2
Сарианиди
 
В
. 
И
.
 
О
великом
лазуритовом
пути
на
Древнем
Востоке
. 
КСИА
, 
вып
. 3. – 
М
., 1968. – 
С
. 3–9. 
3
Мейтерчиян
 
М
. 
В
.
 
Амулет
эпохи
бронзы
с
поселения
Джаркутан
. 
ИМКУ
, 
вып
. 
19. – 
Т
., 1984. – 
С
. 42. 
4