O’zbekiston tarixi kafedrasi о‘zbekiston tarixi fanidan

3. Arab-xalifaligining paydo bo`lishi va arablar tomonidan yurtimizning istilo etilishi. Islom dinining yoyilishi.
VI asr boshlarida Arabiston yarim oroli hududida qudratli davlat paydo bo’ldi. Bu davlatni vujudga kelishi, rivojlanish sari tutgan yo’li g’oyatda ziddiyatli kechgan. Buning sababi shuki, VI asrning o’rtalariga qadar Arabiston yarim orolida yashagan qabila, urug’larning hayot tarzi qoloq bo’lib, ularning mutlOk ko’pchiligida ijtimoiy-patriarhal tuzum munosabatlari hukm surgan. Bu hududdagi chorvachilik bilan shug’ullangan ko’chmanchilar badaviylar deb yuritilgan. Ko’chmanchi badaviy oilalari, urug’lari o’z chorva mollari uchun yer-suv, o’tloq qidirib, keng sahrolarni kezib yurganlar. Faqatgina yarim orolning Qizil dengizga tutash Hijoz vohasida ahvol birmuncha boshqacharoq bo’lib, bu hududlarda arab qabilari asosan o’troq hayot kechirgan, savdo-sotiq, hunarmandchilik yaxshi rivojlangan edi. Ayniqsa, Hijozning bosh shahri-Makka shahri xalqaro karvon savdosining muhim markazi hisoblangan. Biroq mamlakatda hukm surgan siyosiy tarqoqlik, badaviy qabilalar o’rtasidagi o’zaro nizolar, aholi ichida ko’p XVdolik-butparastlikning kuchayishi tarqoq qabila, urug’larni birlashtirish, markazlashgan kuchli davlat tuzishni taqozo etayotgan edi. Ana shu zaruriy ehtiyoj Oqibatida yakka xudolikni bosh bayroq qilib olgan, insonlarni to’g’ri va haq yo’lga boshlovchi islom dini vujudga keldi. Unga Islom dinining asoschisi Muhammad ibn Abdulloh (570–632yy) asos soldi. Muhammad payg’ambar alayhissalom vafot etganlaridan keyin (632 y), ketma-ket “XV lofoiy rashoddin”, ya‘ni “xaq yo’ldan borgan sahih halifalar”degan tabarruk nom bilan shuhrat topgan payg’ambarimiz noiblari-choriyorlari - Abu Bakr (632-634), Umar (634-644), Usmon (644-656) va Ali ibn Abu Tolib (656-661)lar payg’ambar siyosatini davom ettirib, Arabiston yarim orolida markazlashgan - Arab halifaligi davlatiga asos soldilar. Tez orada bu davlatga Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eron bo’ysundirilib, islom jahon dinlaridan biriga aylanadi.
Arab halifaligining bosqinchilik yurishlari orasida Markaziy Osiyo yerlarini bosib olish, uning xalqlarini itoatga keltirish va bu hududda islom dinini yoyish alohida o’rinni eg’allaydi. Arablarning Markaziy Osiyoga bosqinchilik yurushlari ikki davrga bo’linadi: birinchi davr 650-705 yillarni o’z ichiga olsa, ikkinchi davr 705 yildan keyingi davr hisoblanadi. Birinchi davrda arab qo’shinlari Amudaryo atrofidagi hududlarga tinimsiz hujumlar qilib, bu yerlarning boyliklarini talab, katta o’ljalar bilan ortga qaytganlar. Arablarning birinchi yurishi 651 yilda noib Abdulloh ibn Amir hukmronligi davrida boshlanib, uning natijasida Xurosondagi bir qator shaharlar, Balx va Chag’oniyon bosib olinadi. 670 yilda Xuroson noibi Ubaydulloh ibn Ziyodning Buxoroga qo’shin tortib kelishi, Boykand, Romiton yerlarini eg’allashi, so’ngra Buxoro hukmdorini yengib o’z foydasiga sulh tuzib, katta xazina, boyliklarni qo’lga kiritishi va boshqa bir qator hujumlar arablarning O’rta Osiyo hududlarini eg’allash borasidagi dastlabki o’rinishlari edi. Arablarning O’rta Osiyo hududini bevosita bosib olish 705 yilda halifalikning Xurosondagi noibi Qutayba ibn Muslim tomonidan boshlandi. Qutayba ibn Muslimga Movarounnahrdan to Xitoy hududlarigacha bo’lgan viloyatlarni halifalikka bo’ysundirish vazifasi yo’qlandi. Katta tayyorgarlikdan so’ng Qutayba 706 yilda JayXVn (Amudaryo) dan o’tib Boykandni eg’allaydi. 707 yilda og’ir janglar bilan Kesh, Naxshab zabt etiladi. 708-709 yillarda Qutayba qo’shini Vardanze, Romiton va Sug’d yerlarini ishg’ol qiladi. Shundan so’ng Sug’dning bosh shahri Samarqand bosib olingach, arab lashkarlari Buxoroni eg’allaydi. 711-715 yillarda Qutayba ibn Muslim Shosh, Xo’jand, Sharqiy Turkiston yerlarini eg’allab, bu yerlarda o’z hukmronligini o’rnatdi. Shu tariqa, arablar Movarounnahr (daryo orti) deb atagan O’rta Osiyo hududlari 715 yilga kelib bosib olindi.
Arablar O’rta Osiyoning katta hududlarini bosib olgach, bu yerda o’ziga xos zulm va zo’ravonlik siyosatini olib bordilar. Arab istilochilari mahalliy aholiga nisbatan mislsiz zulm va zo’rovonlik o’tkazdilar, asrlar davomida yaratilgan noyob moddiy va ma‘naviy boyliklar, asori atiqalar talandi, yakson qilindi. Mahalliy yozuvlarda bitilgan nodir kitoblar, qo’l yozmalar yondirildi. Zardushtiylik, buddizm dinining ko’plab ibodatxonalari, muqaddas qadamjorlari vayron qilindi. Bularning o’rniga arablar aholidan olingan mo’may daromadlar, to’lovlar evaziga masjid, madrasa, xonaqo va maqbaralar barpo etib, mahalliy aholini majburan islom diniga da‘vat etdilar. Birinchi kundardan boshlab arablashtirish siyosatini amalga oshirib, hududimizga ming-minglab arablarni ko`chirtirib keldilar, arab tili va yozuvlarini davlat tili va alifbosi darajasiga ko’tarildi.
VIII asrning boshlarida O’zbekiston hududlari ham arablar tomonidan bosib olingan. Bu yerlar arab xalifaligining tasarrufiga kiritildi va uning noiblari tomonidan boshqarila boshladi. Movorounnahrda islom dinining keng yoyilib, islom dini qonunshunosligi va madaniyati keng tarqaldi. Davlat boshqaruvining asosi islom dini qoidalariga binoan tashkil qilindi.
Arab hukmdorlari xalqqa zulm va asoratni kuchaytirish maqsadida turli xil soliq, o’lponlarni joriy qildilar. To’lanishi shart bo’lgan markazlashtirilgan qo’yidagi soliq turlari mavjud edi: hiroj-daromadning uchdan bir qismi miqdorida yig’ilgan; ushr-davlat idora ishlari uchun daromadning 10 foizi miqdorida olingan; juzya-jon solig’i, oziq-ovqat, xomashyo yoki pul hisobida yig’ilgan; zakot-mol-mulkning 2, 5 foizi miqdorida olingan. Aholidan yig’iladigan bu soliqlarning hajmi daromadning qariyib yarimini tashkil etardi. Bundan tashqari aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va majburiyatlar ham yuklatilgan. Arablar dastlab juzya solig’ini islomni qabul qilmaganlarga nisbatan qo’llagan bo’lsalar, keyinchalik barcha aholiga bab-baravar solingan.
Arablarning Movarounnahrda yurgizgan zo’ravonlik va mustamlakachilik siyosatiga qarshi yerli aholi keskin kurash olib bordi. 720-722 yillarda G’urak va Devashtich boshchiligida xalq haraqatlari bunga yorqin misol bo’ladi. Arab halifaligining og’ir soliq siyosatiga qarshi 725-729 yillarda Samarqand, Buxoro va Xuttalon viloyatlarida ko’tarilgan qo’zg’olonlar ham xalq ozodlik kurashida sezilarli iz qoldirdi. VIII asrning 70-80 yillarida arablarga qarshi Movarounnahrda ko’tarilgan yana bir harakat Hoshim ibn Hakim – Muqanna boshchiligidagi tarixda “Ok kiyimlilar” nomi bilan ma’lum bo’lgan qo’zg’olondir. Qo’zg’olon Marvdan boshlanib, so’ngra butun Movarounnahrga yoyildi.
Muqanna raxbarligidagi «oq kiyimlilar» qo’zg’oloni yеngilgan bo`lsada, juda katta tarixiy iz qoldirdi va Movarounnahrda Arab halifaligining mustamlakachilik bosqinchilik ildizlariga bolta urdi. Bu qo’zg’olon xalq ommasining kuch-qudrati birlikda, hamkorlikda ekanligini ko`rsatdi. IX asrdan boshlab o’lkada tashkil topa boshlagan mahalliy markazlashgan fеodal davlatlarning shakillanish ibtidosi ham «oq kiyimlilar» qo’zg’oloni davrlaridan boshlangan dеsak, mubolag’a bo`lmaydi. Muqanna qo’zg’aloni ayniqsa hozirgi sharoitda O`zbеkiston fuqarolari Vatan mustaqilligini -yanada mustaxkamlash uchun kurash olib borayotgan bir paytda g’oyat katta ijtimoiy-siyosiy va tarihiy ahamiyatga egadir. Muqanna va u bilan birga Vatan ozodligi va erki uchun kеlgindi arab bosqinchilariga qarshi kurashgan fidoiy qaxramonlar timsoli ayniqsa yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash borasida asrlar osha xizmat qilaveradi.
Muqanna qo’zg’oloni yеngilgan va xalokatga uchragan bo`lsada, «oq kiyimlilar» harakati darxol to’xtab qolgani yo’q, balki u yana bir nеcha o’n yillar mobaynida davom etdi va istilochi arablarning tinkasini quritib bordi. Bu albatta o’lkamiz xalqlarining erksеvar, xurriyatparvar, xaq va adolat uchun kurashda juda katta tarixiy an'anaga ega bo`lgan jasur va mard xalq bo`lganliklaridan dalolatdir.
Butun arab halifaligiga daxshat solib, sarosimaga keltirgan bu qo’zg’olon 14 yil davom etdi va u keyingi avlodlar uchun tarixiy ulkan saboqlar berdi - erk, ozodlik va Vatan mustaqilligi uchun kurashga da’vat etdi. Arablarga qarshi olib borilgan xalq qo’zg’olonlari O’rta Osiyoda halifalik hukmronligi ildizlariga bolta urdi va uning tinkasini quritdi.
VIII asr oxiri – IX asr boshlarida Arab xalifaligi og‘ir siyosiy tanglikka uchradi. Bo‘ysundirilgan xalqlarni itoatda tutib turish o‘lka noiblari uchun tobora qiyinlashib bordi. Movorounnahr va Xuroson aholisining tez-tez qo’zg’olon ko‘tarib turishi, mamlakat ichida uzluksiz davom etgan feodal urushlar arab xalifaligini zaiflashtirib qo‘ydi va mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Shu bilan birga, arab istilosi va hukmronligi davri Vatanimiz hududida qanchalik murakkab ijtimoiy-siyosiy oqibatlar bilan bog’liq bo’lmasin, shu bilan birgalikda yakkaxudolik g’oyasi, ilg’or ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlarni o’zida mujassam etgan islom dini va ta‘minotining o’lkamizda yoyilishi, xalqimiz hayoti va tafakkurida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Undan tashqari, Arab halifaligi davri O’rta Osiyo, Eron, Afg’aniston, Yaqin va O’rta Sharq, Shimoliy Hindisiton, Pireneya yarim oroli va Shimoliy Afrika xalqlarining ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyotida o’z ta’sirini ko’rsatdi va keyinchalik o’ziga xos yuksalish davrini belgilab berdi.
Savol va topshiriqlar
1. Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi haqida so‘zlab bering.
2. Eftalitlarning ijtimoiy-iqtisodiy tarixi haqida nimalarni bilasiz?
3. Eftalitlar davri madaniy hayot haqida ma’lumot bering.
4. Turk xoqonligining siyosiy tarixini so‘zlab bering.
5. G‘arbiy Turk xoqonligi haqida nimalarni bilasiz?
6. Turk xoqonligidagi davlat boshqaruvi haqida gapirib bering.
7. Xoqonlikdagi madaniy hayot, hunarmandchilik, savdo-sotiq qanday kechgan?
8. Arab xalifaligi siyosiy tarixini gapirib bering.
9. Qanday sabablarga ko‘ra arablar qisqa muddatda Movarounnahr yerlarini bosib olgan edilar?
10. Arablarning davlat boshqaruvi va soliq siyosati haqida nimalarni bilasiz?